دانشنامه تاریخی
آتش یونانی یک سلاح منحصر به فرد و معماگونه است که در قرن هفتم میلادی اختراع شده و توسط امپراتوری بیزانس برای دفاع در برابر حملات دریایی مورد استفاده قرار گرفته است. این سلاح یکی از معروف‌ترین و چشمگیرترین نمونه‌های تفکر نظامی و فنی باستانی به شمار می‌رود. این سلاح نه تنها در نبردها نقش مهمی ایفا کرد، بلکه نماد قدرت بیزانس نیز شد.
آتش یونانی در سال 672 میلادی توسط یک دانشمند ناشناس، احتمالاً یک راهب یا مهندس که در خدمت امپراتوری بیزانس بود، اختراع شد. نظریه‌های زیادی درباره چگونگی ساخت این ترکیب وجود دارد، اما دستور دقیق آن هنوز یک راز باقی مانده است. تنها چیزی که مشخص است این است که آتش یونانی می‌توانست حتی بر روی آب بسوزد و با استفاده از وسایل معمولی – مانند آب یا شن – خاموش نمی‌شد.
ترکیب آتش یونانی همچنان موضوع حدس و گمان‌ها و تحقیقات زیادی است. تاریخ‌نویسان بر این باورند که ممکن است این ترکیب از مخلوطی از مواد مختلفی نظیر مواد نفتی، صمغ، گوگرد و سایر مواد قابل اشتعال تشکیل شده باشد. ویژگی منحصر به فرد – سوختن بر روی آب – به استفاده از آتش یونانی در نبردهای دریایی و زمینی اجازه می‌داد. همچنین نظریه‌ای وجود دارد که آتش یونانی می‌توانست به عنوان مهمات شلیک شده از طریق مکانیزم‌های پیچیده استفاده شود.
آتش یونانی در نیروی دریایی برای دفاع در برابر کشتی‌های دشمن استفاده می‌شد. استفاده از آن به طور استراتژیک برنامه‌ریزی شده بود، زیرا ظهور ناگهانی شعله می‌توانست ایجاد وحشت در میان دشمنان کند. روش اصلی استفاده شامل ریختن آتش بر روی دشمن با استفاده از بالیستیک‌ها و کاتاپولت‌ها بود. تاکتیک‌های امیران بیزانسی بر اساس ناگهانی و درجه بالای تحرک طراحی شده بودند که اجازه می‌دادند ضربات قوی و غیرمنتظره‌ای وارد شوند.
آتش یونانی نقش تعیین‌کننده‌ای در چندین نبرد دریایی بزرگ ایفا کرد، از جمله در اعلام جنگ به خلافت عربی. استفاده از آن در نبردهایی نظیر نبرد آکساناریا در سال 673 یا نبرد قبرس به momentos بحرانی تبدیل شد. موفقیت‌های بیزانسی‌ها تا حد زیادی به دلیل وجود چنین سلاح قوی‌ای بود که به آنها اجازه می‌داد کنترل دریای مدیترانه را حفظ کنند.
با گذشت زمان، آتش یونانی به افسانه‌ها و اسطوره‌های زیادی محاط شد. برخی تاریخ‌نگاران ادعا می‌کنند که ترکیب آن تنها برای گروه محدودی شناخته شده بود و نشت اطلاعات می‌توانست عواقب جدی به دنبال داشته باشد. شایعاتی نیز وجود داشت که تولیدکنندگان آتش یونانی ممکن بود برای حفظ راز اعدام شوند. این رازآلودگی تنها به افزایش علاقه به این سلاح در طول قرن‌ها کمک کرد.
با وجود اینکه آتش یونانی به طور وسیع با امپراتوری بیزانس مرتبط است، بسیاری از پژوهشگران اعتقاد دارند که چنین فناوری‌هایی ممکن است از قبل توسط دیگر ملت‌ها وجود داشته باشد. در روم باستان، برای مثال، انواع مختلفی از سلاح‌های آتشین استفاده می‌شد، اما آتش یونانی به عنوان یک اختراع بی‌نظیر از عصر خود به یاد ماند.
با گذشت زمان، فرمول آتش یونانی به تدریج گم شد و تا قرن نهم میلادی استفاده از آن به طور قابل توجهی کاهش یافت. ظهور انواع سلاح‌های جدید و تغییرات در تاکتیک‌های جنگی به ناپدید شدن آتش یونانی منجر شد. اما شهرت افسانه‌ای آن همچنان ادامه دارد و الهام‌بخش هنرمندان، نویسندگان و تاریخ‌نگاران است.
آتش یونانی نه تنها نماد قدرت نظامی بیزانس است، بلکه نماد راز و نوآوری‌های فناوری‌های باستانی نیز به حساب می‌آید. بررسی این پدیده به ما اجازه می‌دهد تا درک عمیق‌تری از پیشرفت‌های نظامی و فنی و استراتژی‌های آن زمان داشته باشیم و همچنین دید ما را درباره چگونگی تأثیر نوآوری‌ها بر روی روند تاریخ گسترش دهد.