تاریخی انcyclopedia
د کینیا تاریخ د زرو کلونو سره تړاو لري، چې د خلکو د لومړنیو استوګنې نه تر عصري خپلواکه دولت پورې راځي. په دې خاوره کې د کلتورونو او خلکو ترمنځ ټکر و، چې په هیواد کې د کلتور، ژبې او رواجونو باندې یې خپل اغیزه پرې ايښې ده. د زړو قبیلو نه تر وګړو د آزادۍ د غوښتنې پورې، د کینیا تاریخ د پیښو ډک دی چې د هغې عصري ټولنې شکل ورکړی.
قدیم خلک د کینیا په اوسني سیمه کې شاوخوا ۳ میلیون کاله وړاندې اوسیدل. د کار کولو آلو موندنې، چې په لکه الډوای کې موندل شوې، د لومړنیو بشري ټولنو وجود ته اشاره کوي. د زرونو کلونو په اوږدو کې په دې سیمه کې مختلفې قبیلې اوسیدلې، چې پکې بانتو هم شامل و، کوم چې د مرکزي افریقا نه کینیا ته مهاجرت کړی. هغوی د کرنې سره راغلل، چې د اقتصاد اساس شو.
د وخت په تیریدو سره مختلف خلک، لکه ماسای، کیریا، او دوت، د کینیا په خاوره کې اوسیدل پیل کړل، خپل ځانګړي کلتورونه او رواجونه جوړ کړل. دغه قبیلې د حکومت او سوداګرۍ سیستمونه پرمختللي او د ګاونډیو سیمو سره ارتباطات ایجاد کړل.
د ۱۲م نه تر ۱۴م پیړۍ پورې د کینیا ساحل د عربو سوداګرو له امله د سوداګرۍ مرکز و. عربانو د ختیځ افریقا او عربستان ترمنځ سوداګریز لارې جوړې کړې. عربان د اسلام سره راغلل او په محلي کلتور باندې یې اغیزه واچوله. په مومباسا او مالینډي کې ښارونه د مهمو سوداګي مراکزو په توګه بدل شول، چیرې چې د طلا، د دېوال غاړه او مصاله توکو تبادله کیده.
دا دوره د ساحل په ښارونو کې د لومړې ښار-دولتونو د جوړیدو لامل شوه، چې د سوداګرۍ او کلتوري تبادلې مرکزونه شول. اسلام د محلي رواجونو او دودونو باندې تاثیر وکړ، چې د کلتورونو ځانګړی اختلاط رامنځته کړ.
د ۱۹مې پیړۍ په پای کې کینیا د اروپايي قوتونو د استعماري هڅو هدف شوه. په ۱۸۹۵ کال کې دا د برتانوي ختیځ افریقا شرکت برخه شوه، چې د اقتصاد او ټولنې کې مهم بدلونونه پيل کړل. برتانويانو د زیربنا لرغاونې پيل وکړ، چې د ریل پټلۍ او سړکونو په ګډون وه، کوم چې د اقتصادي ودې لامل شوه، مګر همدارنګه ځایي قبیلو نه د ځمکې د تحمیل لامل هم په جوړیدو شو.
د استعماري حکومت په وړاندې مقاومت ژر تر ژره پیل شو. ځايي قبیلې، لکه ماسای او کیکویو، د برتانوي سیاستونو په وړاندې چې د هغوی حقوق او کلتورونه پښو لاندې کوي، سرلوړی وکړه. دا مقاومت ګڼ شمیر لویې بغاوتونو ته ورسېد، چې د هغوی تر ټولو مشهوره د ماؤ-ماؤ بغاوت دی، چې په ۱۹۵۰مو کلونو کې وشو. دا بغاوت د آزادۍ د غوښتنې سمبول شو او د بدلونونو لپاره یې انګیزه ورکړه.
په ۱۹۶۰مو کلونو کې د ځایي خلکو او نړیوالې ټولنې له خوا فشار زیات شو، او برتانوي چارواکو د واک د انتقال لپاره خبرې پیل کړې. په ۱۹۶۳ کال کې کینیا رسمي آزادۍ ترلاسه کړه، او جومو کینیاټا، د کینیا افریقا ملي اتحادیې (KANU) مشر، د هیواد لومړی ولسمشر شو. آزادۍ د ځایي خلکو لپاره د یوه بریا په توګه واخیستل شوه چې د خپلو حقوقو او آزادیو لپاره مبارزه کوله.
مګر د آزادۍ تر لاسه کولو وروسته کینیا له ګڼ شمیر چیلنجونو سره مخ شوه. اقتصادي ستونزې، قومي شخړې او سیاسي بې ثباتي د پرمختګ لوی خنډونه شول. کینیاتا او د هغه پیروان د ملت یووالي پیاوړی کولو لپاره هڅې وکړې، مګر سیاسي سرکوب او د استبدادي حکومت چلند د خلکو په منځ کې نارضایتي رامنځته کړه.
د کینیاتا مرګ په ۱۹۷۸ کال کې د هغه جانشین، دانیل أراپ موی، په واک کې راتلل سبب شو، چې د استبدادي مدیریت طرز ته یې دوام ورکړ. د هغه حکومت د اقتصادي ستونزو، فساد او سیاسي سرکوب سره مل و. مګر په ۱۹۹۰مو کلونو کې د نړیوالې ټولنې او د ډیموکراسي د ځایي غورځنګونو فشار لاندې کینیا کې سیاسي اصلاحات پیل شول.
په ۱۹۹۲ کال کې لومړني څو ګونی ټاکنې ترسره شوې، چې د هیواد د ډیموکراتیزیشن لپاره یو مهم ګام و. له هغې راهیسې، کینیا ګڼ شمیر ټاکنې تجربه کړې، چې پکې د واک سوله ییز انتقالونه او شخړې شاملې وې. قومي اختلافات هم لا هم یوه موده ستونزه پاتې شوې، چې د تاوتریخوالي او ګډوډۍ سبب شو.
نن ورځ کینیا د ختیځ افریقا له ډیر پرمختللو هیوادونو څخه یاده شوې ده. د هیواد اقتصاد د کرنې، سیاحت او خدماتو پر بنسټ دی، چې دا په سیمه کې یو مهم لوبغاړی جوړوي. کینیا هم په نړیوالو چارو کې فعاله برخه اخلي او د ګڼ شمیر نړیوالو سازمانونو عضو ده.
بهر حال، کینیا له جدي چیلنجونو سره مخ دی، چې پکې فساد، فقر، د امنیت مسایل او د اقلیم بدلون شامل دي. د دې چیلنجونو په منځ کې هیواد لا هم د ثبات او پرمختګ لپاره هڅه کوي، چې د ټولنیز او اقتصادي پرمختګ لپاره نوې لارې څیړي.
د کینیا تاریخ د مبارزې، مقاومت او همیشتیا تاریخ دی. د قدیم وختونو نه تر جدیدیت پورې، د استعماري او وروسته استعماري آزموینو له لارې، کینیا اوږد سفر کړی دی چې دا د ښکاره کلتوري میراث سره یو ځانګړی ملت جوړوي. د دې تاریخ پوهیدل د هیواد پر وړاندې په اوسني چیلنجونو او فرصتونو کې لا ښه پوهه ورکوي، او د غوره راتلونکي لپاره د هغې هڅو ته اهمیت ورکوي.