تاریخی انcyclopedia
د مایا تمدن — د تاریخونو له تر ټولو اسراروي او ممتازو ثقافتونو څخه یوه ده، چې د اوسنیو میکسیکو، ګواتیمالا، بیلایز، هاونډوراس او سالوادور په سیمه کې شتون درلود. د دې تاریخ د ۳۰۰۰ کلونو نه زیاتې موده پوښي، چې د ۲۰۰۰ کال مخکې له میلاد نه پیل کیږي او د ۱۶مې پیړۍ هسپانوي فتحې سره پای ته رسي. دا دوره د معمارۍ، هنر، ریاضیات او ستورشناسي په برخه کې د یادولو وړ لاسته راوړنو سره مشخصه ده.
لومړني مایا مېشت ځایونه شاوخوا د ۲۰۰۰ کال څخه مخکې له میلاد نه جوړېدو پيل کوي. په دې وخت کې هغوی بزګري کړې، د ذرت، لوبیا او کدو کښت وکړ. د مېشت ژوند له رامنځ ته کېدو سره، لومړني ټولنې وده وکړه، چې په تدریجي توګه د اندازې او پیچلتیا په لحاظ زیاتې شوې.
تر ۱۰۰۰ کال مخکې له میلاد پورې، د مایا په سیمه کې لومړني ښارونه رامنځته شول، لکه ټیکل او اوشمال. دغه ښارونه د لویو میدانونو په شاوخوا کې تنظیم شوي و، چې هلته معبدونه او نور عامه ودانۍ وې. د دې دورې معمارۍ کې لوړ پيرامیدونه او مذهبي ودانۍ شاملې وې، چې د عبادت ځایونه وو.
کلاسیک دوره د مایا تمدن تر ټولو وده شوې موده ده. په دې دوره کې د دولت ښارونو لکه کاپان، پالینکي او کلاهموک پیاوړتیا ولیدل شوه. مایا پیچلي ټولنیزې جوړښتونه جوړ کړل چې پاچاهان، کاپرېان، اشراف او عام خلک شاملیدل.
په دې وخت کې د هیروګلیفیک لیکنې یو سیستم رامنځته شو، چې مایا ته یې اجازه ورنه کړه چې خپلې کیسې، افسانې او مهمې پیښی ثبت کړي. دا لیکنیز ژبه د نړۍ له تر ټولو پیچلو څخه ګڼل کیږي او ترنن ورځې پورې د آرکیولوژستانو لخوا مطالعه کیږي.
مایا همچنان په ریاضیاتو او ستورشناسي کې مهمې لاسته راوړنې وکړې. په هغوی کې د ستوریزو څارنو پراساس پیچلي کلینډرونه وده کړې، او هغوی کولی شو د لمر او سپوږمۍ خفیږي مخکینی وګوري. د هغوی شمیرنې سیستم صفر کاروي، چې د قدیمو تمدنونو لپاره یوه نادره خبره وه.
کلاسیک دوره هم د هنر په برخه کې د پام وړ لاسته راوړنو لخوا مشخصه شوې. مایا د کلاسيزې کاري، خمیرې او فرسکو شاندار کارونه جوړ کړل. دا هنري کارونه اکثره د مذهبي باورونو او افسانوي موضوعاتو منعکس کوي.
د معبدونو او پيرامیدونو جوړول هم د مایا کلتور مهم اړخ و. دغه ودانۍ اکثراً د طقوسو او جشنونو لپاره استعمالیدلې. د مایا معمارۍ ځانګړې شکلونه او تفصیلات لري، چې دې ته یې د نړۍ له زړو معماريو څخه یوه توکی کړي.
د ۹۰۰ کال وروسته، د تیکال په څیر زیاتره لوی ښارونه د دولت سقوط ته منعطف شول. د دغه پروسсе دلیلونه تر اوسه نه دي معلوم، مګر د اقلیم بدلون، د طبیعي سرچینو کمښت او داخلي شخړې د دې پروسې برخه بولي.
کله چې د مایا شمالي برخې سقوط ته لاړېدلې، جنوبي ښارونه لکه چچن-ایتزا او اوشمال شهرت لاسته راوړ. په دې وخت کې د کلتورونو یوه مهمه ګډواله هم وه، چې د معمارۍ، هنر او مذهبي کړنو باندې انعکاس لري.
په ۱۶مې پیړۍ کې هسپانوي فتحه پیل شوه، چې د مایا تاریخ له تر ټولو مهمو پیښو څخه شوه. هسپانوي کنکیستادوران لکه اهرنان کورتس او فرانسسکو پیزارو، د میزوامریکا پراخې سیمې ونیولې، چې د مایا ځمکې هم پکې شاملې وې. دا د ډېرو ښارونو او کلتوري ځايونو په ویجاړېدو کې پایله شوه.
هسپانوي د خپلې مذهبي او کلتوري سلسلې خورولو هڅه وکړه، چې د مایا په ژوند کې جدي بدلونونه رامنځته کړل. ډېری یې په کاتولیک مذهب کې ورګډ شول، او د دوی دودیز باورونه او عملونه له منځه تلل. مګر، د فشار سره سره، د مایا کلتور په یوه بدلون سره له مینه څخه پاتې شو.
د مایا تمدن وراثت د نړیوال تاریخ یوه مهمه برخه پاتې ده. د دوی لاسته راوړنې په معمارۍ، ستورشناسي، ریاضیاتو او هنر کې تر نن ورځې پورې علاقه او حیرانتیا را منځته کوي. د زړو ښارونو د پاتې شونو لکه تیکال او چچن-ایتزا د یونسکو د نړیوال وراثت په توګه پیژندل شوي او د نړۍ له ګوټ ګوټ څخه سیاحان راجلبوي.
د مایا کلتور لا ځوان خلکو باندې اثر لري، او د دوی نسلونه د ډیرو دودونو او عاداتو ساتنه کوي، چې دا له نسله تر نسل ته انتقالوي. تحقیقات او کنکاشونه لاهم جاري دي چې د مایا د ژوند او کلتور نوې حقیقې افشاء کوي، او د نړۍ په تاریخ کې د دوی اهمیت تأییدوي.
د قدیم مایا تاریخ د یوه ممتاز تمدن قصه ده چې په تاریخ کې یې ژور نښان ایښی دی. د دوی لاسته راوړنې په علم، هنر او معمارۍ کې تر نن ورځې پورې خلک ته الهام ورکوي او د حیرانتیا وړ دي. د مایا کلتور او تاریخ پوهه موږ سره مرسته کوي چې د انسانانو مختلف تجربو او تمدن تشکیل په کلّه کې ښه پوه شو.