ऐतिहासिक विश्वकोश
स्टीम इंजिन हा औद्योगिक क्रांतीतील एक महत्त्वाचा कलाकृती आहे, ज्याने इतिहास बदलला आणि मानवतेच्या तंत्रज्ञान विकासावर प्रभाव टाकला. वाष्प स्थानापन्नतेसाठी पहिले प्रयोग प्राचीन काळात सुरू झाले, परंतु फक्त 17 व्या शतकाच्या अखेरीस वाष्पाच्या अनुप्रयोगाबद्दलच्या कल्पना काही शोधकांच्या कामामुळे अधिक ठोस बनल्या. त्यातील एक सर्वात पहिले आणि सर्वात प्रभावशाली व्यक्ती म्हणजे थॉमस न्यूकोमन, ज्याने 1698 मध्ये त्याचे स्टीम इंजिन पेटंट केले.
प्राचीन काळापासून, मानवाने विविध कार्यांसाठी वाष्पाचा वापर केला, परंतु फक्त 16 व्या आणि 17 व्या शतकात या नैसर्गिक घटनेचे प्रणालीबद्ध अध्ययन सुरू झाले. वाष्पाशी संबंधित तंत्रज्ञान युरोपमध्ये वैज्ञानिक क्रांतीच्या पार्श्वभूमीवर विकसित झाले. त्या वेळेस विज्ञान आणि तंत्रज्ञान नवीन जीवन स्तर निर्माण करण्यासाठी आणि कामगिरीची उत्पादकता वाढवण्याचे महत्त्वाचे साधन बनत होते.
1698 मध्ये थॉमस न्यूकोमनने पहिला कार्यशील स्टीम इंजिन शोधला, जो खाणींमधून पाणी बाहेर काढण्यासाठी वापरला जात होता. हा इंजिन ऊष्मा वाष्पाला यांत्रिक श्रमात रूपांतरित करणारा पहिला यंत्रांश बनला. मुख्य कल्पना अशी होती की उकळत असलेला वाष्पylinder मध्ये दाब तयार करतो, जो नंतर पिस्टनला हालवतो.
न्यूकोमनचे स्टीम इंजिन पुढील कार्यप्रणालीवर कार्यरत होते: पाणी बॉयलरमध्ये गरम केले जाते, त्यानंतर वाष्प सिलेंडरमध्ये जातो, जिथे दाब कमी करण्यासाठी थंड पाण्याने भरला जातो, जेनेकरून पिस्टन बाहेर काढला जातो. हा प्रक्रिया विशेषतः प्रभावी नव्हती, परंतु याने भविष्यात अनेक अभियांत्रिक यशाची सुरुवात केली. न्यूकोमनचे इंजिन खाणींमध्ये वापरले जात होते, ज्यामुळे पाणी बाहेर काढण्याची स्थिती लक्षणीयरीत्या सुधारली आणि खाण कामे अधिक उत्पादनक्षम झाली.
काही सकारात्मक गोष्टी असूनही, न्यूकोमनच्या स्टीम इंजिनमध्ये कमी कार्यक्षमता आणि जल आणि कोळशाच्या स्रोतांवर मोठी अवलंबित्व यासारखे काही दोष होते. पण या दोषांचे लवकरच समाधान करण्यात आले. पुढील सुधारणा जेम्स वॉटने केली, ज्याने 18 व्या शतकाच्या मध्यात इंजिनची रचना सुधारली, कंडेन्सर जोडला, जो कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा टप्पा ठरला.
स्टीम इंजिनचा शोध औद्योगिकीकरणासाठी एक महत्त्वाचा योगदान होता. यामुळे नवीन उत्पादन प्रकार सुरू झाले आणि औद्योगिक व वाहतुकीसाठी नवीन क्षितिजे खुली झाली. याच्या मदतीने स्टीम बोट, स्टीम लोकोमोटिव्ह आणि अगदी स्टीम मशीन देखील बनवले गेले, ज्यांनी मानवांच्या जीवनशैलीत क्रांतिकारी बदल केले. प्रभावी स्टीम इंजिनचे आगमन औद्योगिक बदलांचे एक कॅटालिस्ट ठरले, ज्याने सामाजिक संरचना, अर्थव्यवस्था आणि एकूण मानवजातीच्या जीवनाच्या सर्व पैलूंवर प्रभाव टाकला.
थॉमस न्यूकोमनने 17 व्या शतकाच्या अखेरीस शोधलेले स्टीम इंजिन तंत्रज्ञानाच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. याचा वापर वाहतुकी आणि उत्पादनाच्या विकासातील एक नवीन टप्पा सुरू केला, ज्याने औद्योगिकीकरणाच्या युगाची सुरुवात केली. स्टीम इंजिनचे निर्माण आणि पुढील सुधारणा आधुनिक जगाचा चेहरा आकारणाऱ्या अदृश्य हाताचे कार्य केले आणि त्यांचा प्रभाव आजही मानवाच्या कार्यक्षेत्राच्या विविध क्षेत्रांत अनुभवला जातो.