ऐतिहासिक विश्वकोश
रेडार, किंवा रेडिओलोकेशन, हा 20 व्या शतकातील एक महत्त्वाची तंत्रज्ञान आहे, ज्याने फक्त लष्करी क्षेत्रच नाही तर नागरी विमानन, जहाजबंदी आणि हवामान संशोधन यांमध्येही परिवर्तन केले. रेडारचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे रेडिओ तरंगांच्या माध्यमातून दूरवरच्या वस्तूंची ओळख करणे. या लेखात रेडारच्या शोधाची इतिहास, त्याचा विकास आणि विविध क्षेत्रांवरील प्रभाव यांचे विचार केले जाते.
1930 च्या दशकात शास्त्रज्ञांनी वस्तूंची ओळख करण्यासाठी रेडिओ तरंगांच्या क्षमतेची जाणीव करून घेतली. रेडार तयार करण्याच्या पहिल्या पावले रेडिओ संप्रेषणाच्या तीव्र विकासाच्या पार्श्वभूमीवर घेतली गेली, तसेच रेडिओ वारंवारता निर्माण आणि प्रक्षिप्त करण्यात सामील तंत्रज्ञानांसोबतही. त्या वेळी इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक विकिरण आणि त्याच्या वातावरणाशी असलेल्या परस्परसंबंधांमध्ये मोठ्या प्रमाणात संशोधन सुरू होते. मायक्रोवेव्ह तंत्रज्ञानातील विकासाने रेडारच्या पुढील सुधारण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
1935 मध्ये इंग्लिश भौतिकशास्त्रज्ञ जॉन लॉज ब्रॅननने तयार केलेल्या साधनाने रेडारच्या इतिहासात एक महत्त्वाचा क्षण आला, ज्याला आधुनिक रेडारचा पूर्वज मानला जाऊ शकतो. त्याने एक यंत्र विकसित केले, जे रेडिओ सिग्नल प्रसारित करू शकते, जेव्हा वस्तूंवरून परत येते, तेव्हा त्यांची स्थान माहिती देण्यास सक्षम होते. या तंत्रज्ञानाला ‘परतावणारा रेडिओलोकेशन’ असे नाव दिले गेले आणि यामुळे लष्करी आणि नागरी विमाननासाठी नवीन क्षितिजे खुली झाली.
या पहिल्या प्रयोगांनंतर ब्रिटनमध्ये, काही देशांनी रेडारच्या क्षेत्रात स्वतःच्या संशोधनातील सुरवात केली. उदाहरणार्थ, जर्मनीमध्ये रेडारवर काम चालू होते, इंग्लिश विकासांबरोबरच, आणि लगेचच जर्मन शास्त्रज्ञांनी स्वतःच्या रेडिओलोकामध्ये तंत्र विकसित केले. अशा प्रकारच्या विकासास अमेरिका देखील होते, जिथे शास्त्रज्ञ, जसे की रस्सेल वॉर्थिंग्टन आणि क्लार्क मॅक्सवेल, रेडार तंत्रज्ञानाच्या विविध पैलूंचा सुधारणा करत होते.
द्वितीय महायुद्धाच्या सुरुवातीस, रेडार वायुरोधक आणि सागरी लक्ष्यांची ओळख करण्यासाठी मुख्य साधन बनला. हे लष्करी हवाई संरक्षणाची कार्यक्षमता लक्षणीय वाढवण्यास सक्षम बनले, कारण ते शत्रुत्वाच्या विमाने मोठ्या अंतरावर ओळखू शकले आणि संभाव्य हल्ल्यांविषयी तात्काळ सूचना दिली. समुद्रात लढाईत रेडारचा उपयोग अत्यंत महत्त्वाचा होता - लष्करी जहाजांच्या रेडारने पाणबुडीं आणि शत्रूच्या जहाजांच्या हल्ल्यांना उच्च सुरक्षिततेचे संरक्षण प्रदान केले.
युद्ध संपल्यानंतर, रेडार लष्करी वापराच्या चौकटीतून बाहेर पडला आणि नागरी विमानन आणि इतर क्षेत्रांमध्ये व्यापक वापर झाला. हवाई प्रवासाचे व्यवस्थापन आणि दुर्घटनांचा प्रतिबंध करण्यासाठी रेडिओलोकेशनच्या वापरामुळे अधिक सुरक्षित झाले. हवामानशास्त्रातही रेडार तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात आला आहे, जिथे ते जलवायूदहन आणि प्रतिकूल हवामानाच्या परिस्थितींबद्दलच्या सूचना ठेवण्यासाठी वापरण्यात आले आहे.
रेडारच्या शोधानंतर, हे लक्षणीय बदल आणि सुधारणा अनुभवले आहे. आधुनिक रेडार विविध वारंवारता श्रेणींमध्ये कार्य करू शकतात आणि उच्च अचूकतेने वस्तूंची ओळख करण्यास सक्षम आहेत. डॉप्लर प्रणाली विकसित करण्यात आलेल्या आहेत, ज्यामुळे वस्तूंची गती निश्चित केली जाऊ शकते, तसेच सिंथेटिक ऍपर्चर रेडिओलोकेशन, जी पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचे तपशीलवार चित्रे तयार करण्यासाठी लागू होते.
1935 मध्ये रेडारचा शोध विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या इतिहासात एक महत्त्वाची घटना बनली. ही तंत्रज्ञानाने सुरक्षा आणि संरक्षणाच्या दृष्टिकोनात महत्वाची बदल घडवली, परंतु ती नागरी जीवनातही व्यापक वापराला आली. रेडार अजूनही विकसित होत आहे, नवीन क्षेत्रांमध्ये, जसे की ड्रोन तंत्रज्ञान, स्मार्ट ट्रान्सपोर्ट प्रणाली आणि पर्यावरणीय निरीक्षणात प्रवेश मिळवतो.