تاریخی انcyclopedia
میسوپوٹامیا لیکوالۍ د انسانیت له خوا جوړشوو لومړنیو لیکلو حالتونو څخه یو دی او د لیکلو په تاریخ کې کلیدي رول لري. دا د لرغوني میسوپوٹامیا په سیمه کې وده کړې ده او د دې وروسته د ډیر شمېر کلتورونو او تمدنونو لپاره بنسټ شوې. په دې مقاله کې موږ د میسوپوٹامیا لیکوالۍ اصل، وده او معنا، او د دې نړیوال کلتوري سیاق باندې تاثیر ته کتنه کوو.
لیکوالۍ په میسوپوٹامیا کې د څلورم هزار م وګړی په پای کې د شومر تمدن په رامینځته کیدو سره وده پیل کړه. په ابتدا کې لیکوالۍ د سوداګرۍ او مالیاتو راټولولو په څیر اقتصادي عملیاتو د حساب اوکتنې لپاره کارول کیده.
د میسوپوٹامیا لیکوالۍ تر ټولو پیژندل شوې بڼه خنمدی لیکوالۍ ده، چې هغه ځانګړي نښې کارولې، چې د نیالګي ټوټې تېز پای له لارې نرم شوي مټو تودو خټو پلانښو کې ټینګې شوي. نښې د ساده او پیچلو شکلونو ترکیب وې.
په ابتدایي توګه خنمدی لیکوالۍ د ساده پییکتوګرامونو څخه جوړه شوې وه، چې د اشیاء یا کړنې انځوروي. په وخت سره پییکتوګرامونه په خورا تجريدي نښو بدلېږي، چې نه یوازې خاص شیان، بلکې غږونه، هجې او نظریات هم نمایندګي کولی شي.
د وخت په تیریدو سره، خنمدی لیکوالۍ ډیر پیچلې او متنوع شوه. په میسوپوٹامیا کې مختلفو سیمو لکه شومر، اکېد او بابل کې، خپل ځانګړي خنمدی لیکوالۍ پرمختګ وکړ چې د ځایي خلکو د ژبو ځانګړتیاو سره سمون لري.
شومر خنمدی لیکوالۍ د شومري ژبې د ثبت لپاره کارول کیده، په داسې حال کې چې اکېد خنمدی لیکوالۍ د اکېدي ژبې لپاره تنظیم شوې، چې په سیمه کې د دیپلوماتیک او کلتوري ژبې په توګه وده وکړه. دغه دوه لیکوالۍ د اداري، مذهبي او ادبي متونونو کې فعاله توګه استعمال شوې.
خنمدی لیکوالۍ نه یوازې د حساب لپاره کارول، بلکې د ادبي توکو د ثبت لپاره هم وسیله شوه. د ټولو مشهور متنونو څخه یو د "ګلګامیش اوډ" دی، چې د اوروک د پاچا د ماجراګانو په اړه خبرې کوي. دا اوډ د انسانیت په تاریخ کې د لومړنیو ستر ادبي کارونو په توګه ګڼل کیږي.
میسوپوٹامیا لیکوالۍ ګڼې دندې ترسره کول. دا د اداري اهدافو لپاره د حسابونو، تجارتي معاملاتو راجسټره، د قوانینو او تړونونو ترتیب، او د مذهبي تطبیقاتو لپاره د دعاوو او مراسمو ثبتولو لپاره کارول کیده.
د خنمدی لیکوالۍ ترڅنګ یوې مشهوره بیلګې د حمورابي قانون دی، چې د 1754 کال شاوخوا رامینځته شوی. دا د قوانینو ټولګه د یوه ستل په رنګ کې ثبت شوې او مختلفو ټولنیزو د ژوند اړخونه نیغ په نیغ کنترولونکی اړخونه او اصول شامل وو. دې قانون په میسوپوٹامیا کې د حقوقي سیسټم بنسټ کېښود او د ډیرو وروسته حقوقي دودونو باندې تاثیر وکړ.
د خنمدی لیکوالۍ د ودې سره یو تعلیمي نظام رامینځته شو، چې ښوونکي زده کوونکو ته لوست او لیکنې زده کړې. ښوونځي چې "ایدو" په نامه یادېدل، د لیکوالانو روزنه وکړه، چې د متون ثبت او کاپی کولو سره مصروف وه، چې د علومو او کلتور د خپریدو لامل شوه.
میسوپوٹامیا لیکوالۍ د نورو کلتورونو کې د لیکلو سیسټمونه د ودې لپاره لوی تاثیر درلود. خنمدی لیکوالۍ د ډیرو لیکوالیو بنسټ گرځیدلی چې په وروسته تامانو کې راپورته شوې، لکه اوړي، هېتتي او حتی په ځینو شکلونو کې د لرغوني یوناني لیکنې په برخه کې.
د آرکیولوژیکي څیړونکو لخوا وړاندیز شوي خنمدی ټابلیونه د لرغونو میسوپوٹامیا د ژوند او کلتور په اړه د معلوماتو مهم سرچینه ده. دغه موندنې محققینو ته اجازه ورکوي چې د هغه وخت اجتماعي، اقتصادي او کلتوري اړخونه ښه پوه شي.
میسوپوٹامیا لیکوالۍ، په ځانګړې توګه خنمدی لیکوالۍ، د انسانیت یوه مهمه لاسته راوړنه ده، چې د تاریخ، ادبیاتو او ساینس د ثبت لپاره دروازې پرانیزي. دا میراث په اوسنۍ ټولنو کې د لیکوالۍ او کلتور د ودې باندې تاثیر لري، او خپله اهمیت یې په تاریخ کې تاییدوي.