تاریخی انcyclopedia
د مالی تاریخ د ګڼو مهمو پیښو پوښښ کوي چې د دې هیواد په سیمه کې له لرغونو وختونو څخه تر نن ورځې پورې پیښې شوې دي. د مالی امپراتورۍ دوره تر ټولو مشهوره ده، چې د منځنیو پیړیو په ترڅ کې د لویدیځ افریقا یوه له قوي او تاثیر لرونکي دولتونو څخه وه. امپراتورۍ د خپل اقتصاد، کلتور او علمي لاسته راوړنو له امله شهرت ترلاسه کړ، او همدارنګه د اسلامي تمدن په پرمختګ کې یې ونډه اخیستې.
د نن ورځې مالی په سیمه کې څو لرغوني تمدنونه موجود وو، چې تر ټولو مشهوره یې نُک او غنا دي. د نُک تمدن چې شاوخوا ۱۰۰۰ کاله له میلاد وړاندې شتون درلود، د خپل ترکارې مجسمو او لوړې پرمختللې زراعت تخنیکونو له امله مشهور دی. دې سیمه د کلتور په جوړولو کې اغیزه درلوده.
د غنا امپراتوري چې په ۷–۱۱ پیړیو کې شتون درلود، هم د مالی په تاریخ کې مهم رول درلود. غنا د سوداګریزو مهمو لارو کنټرول درلود او د خپلو شتمنیو، په ځانګړي توګه د طلا له امله مشهوره وه. د غنا امپراتوري د مالی امپراتورۍ مخکینیه وه، او د هغې کلتوري وراثت په راتلونکو نسلونو کې ژوند کړی.
د مالی امپراتوري د ۱۳مې پیړۍ په ترڅ کې رامنځته شوه، کله چې محلي واکمنان د قبایلو او سیمو د یو ځای کولو هڅه وکړه. د امپراتورۍ بنسټګر سوندیاتا کیتا ګڼل کیږي، چې په ۱۲۳۵ کې د غنا د واکمن پر وړاندې په کیرین کې جګړه وګټله. سوندیاتا نوې دودیزه تاسیس کړه او په نیانی ښار کې یې پلازمینه جوړه کړه. هغه همدارنګه نوي قوانین او مالیې معرفي کړې چې د مرکزي واک پیاوړتیا کې مرسته وکړه.
د سوندیاتا او د هغه د نسلونو په واکمني کې، مالی امپراتوري د پام وړ بریاوو ته ورسېده. امپراتوري د اتلانتیک سمندر څخه تر افریقا د داخلي سیمو پورې وغزیده، چې ټمبکتو، ګاو او جنې ښارونه یې د مهمو سوداګریزو او کلتوري مرکزونو په توګه وپیژندل. د دې سیمې سوداګري د کاروانونو له لارې ترسره کیده، چې د صحرا سحرا ته ورختل.
د ۱۴مې پیړۍ په پای کې، امپراتوري د امپراتور مانسا موسا په واکمنۍ کې خپل لوړ نقطه ته ورسېده، چې د تاریخ په ترڅ کې یو له تر ټولو شتمنو خلکو څخه ګڼل کیږي. د ۱۳۲۴ کال کې د هغه مکه ته سفر مشهور شو، او هغه په خپل لار کې طلا په سخاوت سره ورکاوه، چې د مالی شتمنیو ته پاملرنه راجلب کړه. هغه همدارنګه د زده کړې په پرمختګ کې مرسته وکړه، د ټمبکتو په ښار کې پوهنتونونه او جوماتونه جوړ کړل.
د مالی امپراتوري د کلتوري مرکز په توګه په کار پیل وکړ، چیرته چې مختلف خلک او دودونه یوه ځای شوي وو. اسلام د معماري، ادبیاتو او علم په برخه کې قوی اغیزه درلوده. ټمبکتو د مشهور تعلیمي مرکز په توګه پیژندل شوی، چیرته چې پوهنتونونه د ګرامر، ریاضي او ستورپوهنې تدریس کوي.
په مالی کې یوه بډایه ادبي دود رامنځته شو، چې پکې شفاهي قصې، شعر او تاریخي غیبتونه شامل دي. د پارچه او ګوهرو جوړونکو استادانو ځانګړي произведې تولید کړې، چې په داخلي او بهرنیو بازارونو کې غوښتنه درلوده.
د خپلو لاسته راوړنو سره سره، مالی امپراتوري له ستونزو سره مخ شوه. داخلي شخړې، د واک لپاره جګړې او اقتصادي مشکلات د دولت ثبات ته زیان اړولی. د پلرنیو امپراتوریو لکه سونګ های سره سختې اړیکې هم د زوال لامل شوې.
د ۱۶مې پیړۍ په ترڅ کې، امپراتوري د ونې سرحد ته ورسیده او د دې پر ځای څو کوچنۍ شاهي ولسوالیو رامنځته شوې. په ۱۵۹۱ کال کې، د مراکش پوځ مالی ته داخل شو او د ټونډیبه په جګړه کې یې بریالیتوب ترلاسه کړ، چې د مالی امپراتورۍ لپاره وروستۍ ضربه شوه.
د مالی امپراتورۍ وراثت په عصري جامعه کې ژوند کوي. کلتور، علم او اقتصاد چې په امپراتورۍ کې وده شوې، پر راتلونکو نسلونو باندې اغیزه درلوده. ټمبکتو او نور ښارونه لکه ګاو او جنې د فرهنګي شتمنۍ او تاریخي وراثت نښې پاتې دي.
اوسنی مالی د خپلې تاریخي کلتور ډیری اړخونه ساتلي دي، چې موسیقۍ، لاسي صنایع او شفاهي دود شامل دي. دا عناصر په ورځني ژوند کې کارول کیږي او د ملي هویت بنسټ جوړوي.
د مالی تاریخ د لویدیځ افریقا د وراثت یوه مهمه برخه ده. مالی امپراتوري، د خپلو بډاین کلتور او علمي او اقتصادي لاسته راوړنو سره، په دې سیمه کې د هویت د جوړښت کې کلیدي رول درلود. د دې لاسته راوړنې اوسمهال هم مهمې او عملي دي، او راتلونکي نسلونه یې الهام بخښونکي پاتېږي.