تاریخی انcyclopedia
زری وردې، چې له XIII څخه تر XV پیړۍ پورې وجود درلود، د منځنۍ پیړۍ نړۍ یوه له تر ټولو لویو او نفوذ لرونکو قدرتونو څخه وه. دا د منګول له امپراتورۍ یوه له څانګو څخه وه، چې د چنګیز خان او د هغه د نسلونو په فتحو کې منځته راغله. د وردې اصلي اوسیدونکي د ترک او منګول قومونه وو، چې د ځانګړې کلتور او سیاسي نظام لرونکي شول.
زری وردې په 1240مو کلونو کې وروسته له دې منځته راغله چې د منګول امپراتوري ویشل شوه. د زری وردې بنسټګر باتو خان ګڼل کیږي، چې د چنګیز خان ن grandson دی. په 1240 کال کې باتو روسیې ته د فتحو لپاره حرکت وکړ، چې د ختیځې اروپا په سیاسي نقشه کې د پام وړ بدلونونه رامنځته کړه. د باتو خان فتحې د قدرت د ټینګېدو او د وردې د سرحدونو د پراختیا په موخه وې.
زری وردې یوه متمرکزه د حکومتونو سیستم درلود، چې د منګول او ترک اداري عناصرو راټولونه وه. په سر کې خان و، چې مطلقه واک درلود. مګر، برعکس د نورو منګول څانګو، زری وردې یو ډیر پیچلی اداري جوړښتونه پراخ کړل. د مالیاتو پالیسۍ، نظامي چارو او کورنیو چارو لپاره ان ادارې رامنځته شوې.
د زری وردې کلتور متنوع و. دې د منګول او ترک کلتور عناصرو په ځان کې ټول کړي. د هنر عمده څانګې د معمارۍ، ادبیاتو او سجاوتي هنرونو په برخو کې وې. زری وردې هم د ختیځي اروپا کې د اسلام د خپریدو په مسله کې مهمه ونډه لرله، چې له ګاونډي ملتونو سره د کلتور تبادله آسانه کړه.
د زری وردې اقتصاد پر کښته مالدارۍ ولاړ و، مګر په دې کې د وېنا ځمکني زراعت عناصر هم شامل و. وردې مهم سوداګریز لارې کنټرول کړی، چې ختیځ او لویدیځ سره وصلوي. دې د سوداګرۍ او مالیاتو په برخه کې د عوایدو ترلاسه کولو ډاډ وړاندې کړ. د ساراَي-باتو او ساراَي-برک په څېر ښارونه، چې د سوداګرۍ او صناعت مرکزونه ګرځیدل، ډیر اهمیت درلود.
زری وردې په روسي امیرانو باندې ډیر نفوذ درلود. د باتو خان د یرغلونو وروسته، ډیرې روسي امیرانو په دې مُجبور شول چې د وردې واک ومني او مالیات ورکړي. دا تعامل د روسیې په باندې د فیدال اړیکو جوړښت لپاره بنسټ جوړ کړ. د روسي امیرانو او وردې ترمنځ د همکاری او شخړو ډیرې پیښې وې، چې په پایله کې د زری وردې قدرت کمزوری شو.
په 14مې پیړۍ کې، زری وردې له یو شمېر مشکلاتو سره مخ شوه: داخلي شخړې، اقتصادي سختۍ او د نورو قومونو یرغلونه. په دې وخت کې د مسکو امیرۍ په څېر دولتي جوړښتونه قوي شول، چې د وردې د تسلط څخه ځان خلاص کړي. د مقابلې یوه لوړ ټکی په 1380 کال کې د کولیکوف ډګر جګړه وه، کله چې د دمتري دونسک ځواکونه وردی ته ماته ورکړه.
سره له دې چې زری وردې له منځه لاړه، دې د ختیځې اروپا په تاریخ کې ژور اثر پاتې کړی. دې په روسیه کې د سوداګرۍ، کلتور او سیاسي جوړښتونو جوړولو ته وده ورکړه. د وردې نفوذ د هغې په سیمه کې د اوسیدونکو قومونو د قومي پیژندنې په جوړښت کې هم احساس شو.
زری وردې د یوراشیا په تاریخ کې یوه مهمه نوټه ده، چیرې چې بیلابیل کلتورونه او ملتونه سره مخ کیږي. د دې میراث لا هم مطالعې ته دوام لري او د تاریخپوهانو او د تاریخ مینه والو لپاره دلچسپي پیدا کوي.