ऐतिहासिक विश्वकोश
नेपालच्या राज्य प्रणालीचा विकास ही एक अनोखी कथा आहे, जी दोन हजार वर्षांपेक्षा जास्त काळाचा आवाका घेते. पहिल्या राजवटींच्या स्थापनेपासून ते आधुनिक संसदीय लोकशाहीपर्यंत, नेपाल अनेक राजकीय रूपांतरांमधून गेला आहे. या प्रत्येक बदलात स्थिरता प्रस्थापित करण्याची, राष्ट्रीय ओळख जपण्याची आणि लोकांच्या जीवन स्तर सुधारण्याची आकांक्षा व्यक्त होते. या लेखात नेपालको राज्य प्रणालीच्या विकासातील मुख्य टप्पे समजून घेतले आहेत.
नेपालच्या भूमीत स्थापलेल्या पहिल्या राज्यांपैकी एक म्हणजे लिच्छवी राज्य, जे 1 व्या शतकापासून 9 व्या शतकापर्यंत अस्तित्वात होते. लिच्छवींनी काठमांडूमध्ये पहिल्या केंद्रीकृत शक्तीची स्थापना केली. त्यांचे राज्य नेपालला राजकीय आणि सांस्कृतिक एकक म्हणून स्थापन करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. या काळात नेपालच्या राजवटींच्या आधारभूत तत्त्वांची निर्मिती झाली, शासनाचे पहिले तत्त्वे ठेवण्यात आली, आणि देशाने भारत आणि तिबेट सारख्या शेजारच्या राज्यांसोबत सक्रियपणे संवाद साधायला सुरुवात केली.
लिच्छवी राजवटींचे व्यवस्थापन तुलनेने लोकशाही होते. शाशक बारंबार स्थानिक गणमान्य व्यक्तींच्या सल्ला घेत असत आणि धर्मगुरूंचा आधार देखील घेत होते. हे निवडणुकीच्या आणि सल्लागार प्रथा यांच्या पहिल्या घटकांचे संकेत आहेत, जे नंतर नेपालच्या राजकीय संस्कृतीचा महत्त्वाचा भाग बनले.
12 व्या शतकापासून 15 व्या शतकापर्यंत नेपालमध्ये एक नवीन वंश, मल्ल वंश, स्थापित झाला, ज्याचा राज्य प्रणालीच्या विकासावर मोठा प्रभाव होता. या काळात नेपाल अनेक लहान रजवाड्यांमध्ये विभागला गेला, प्रत्येक मल्ल वंशाच्या एका शाखेच्या ताब्यात होता. काठमांडू, भक्तपुर आणि पाटन सारख्या रजवाड्यांनी अधिकतर आपली स्वतंत्रता जपून ठेवल होती, तरी त्यांच्यात वारंवार युद्धे आणि संघर्ष होत असत.
तथापि, मल्ल वंशाने वास्तुकलेच्या आणि सांस्कृतिक उपलब्धींच्या रूपाने महत्त्वाचे वारसां留下. या काळात अनेक प्रसिद्ध मंदिरे आणि महालांचा निर्माण झाला, जे आजही नेपालच्या वारशाचे प्रतीक आहेत. राजकीय तुकडे तुकडे होऊन जात असले तरी, मल्ल राजांनी राज्य संस्थांचा बळकटीकरण करण्यात मुख्य भूमिका बजावली असून, स्थानिक व्यवस्थापनाच्या रूपांना आणि सामाजिक संरचनांना विकसित केले.
नेपालच्या राजकीय जीवनात एक नवीन युग 18 व्या शतकात प्रारंभ झाले, जेव्हा राजा प्रदीपसिंह शाहने वेगवेगळ्या रजवाड्यांना एकत्रित करून एक एकत्रित देश बनवला. शाह वंशाच्या शासनाचा प्रारंभ केंद्रीकृत राज्य निर्माण करण्याचा युग होता, तसेच पूर्ण राजसत्ता प्रस्थापित करण्याचा देखील. 1768 मध्ये प्रदीपसिंह शाहने स्थानिक शाशकांवर विजय संपादित केला आणि नेपालवर आपली सत्ता एकत्रित केली.
शाह वंशाने पूर्ण राजसत्तेची परंपरा जपली, ज्यामध्ये राजा सर्वोच्च शासक होता, ज्याचे अपार शक्ती होती. तथापि, हे राजकीय परिस्थितीची स्थिरता आणि केंद्रीकृत व्यवस्थापन संस्थांचा विकास देखील होता. शाहांनी त्यांच्या शक्तीला लष्करसारख्या माध्यमांतून बळकटीकरण करण्याचा प्रयत्न केला, तसेच भारत आणि तिबेटसोबत संबंध मजबूत करण्यासाठी ते राजनयिक चॅनलचा सक्रियपणे उपयोग करत होते.
नेपाल कधीच ब्रिटिश साम्राज्याचा अधिकृत उपनिवेश झालेला नाही, तरी 19 व्या शतकात देश ब्रिटनच्या प्रभावाखाली आला. त्या वेळी, नेपाल ब्रिटिश भारतासाठी एक रणनीतिकदृष्ट्या महत्त्वाचा शेजारी बनला, आणि ब्रिटिशांनी त्याच्या अंतर्गत कार्यांत सक्रियपणे हस्तक्षेप केला. जरी नेपालने त्याची स्वतंत्रता कायम ठेवली, तरी ब्रिटनने देशाच्या राजकीय प्रणालीवर मजबूत प्रभाव टाकला, त्यामुळे ती ठराविक दिशा घेऊ लागली.
बाह्य धोख्यांच्या प्रतिसादात, नेपालने देखील आपली लष्कर आणि राज्य सुरक्षा संस्थांचा बळकटीकरण करायला सुरुवात केली, ज्यामुळे आधुनिक राज्य प्रणालीच्या निर्मितीमध्ये महत्वपूर्ण कदम बनला. 1950 मध्ये नेपाल आणि ब्रिटन यांच्यात एक महत्त्वाचा करार झाला, ज्याने नेपालच्या स्वतंत्रतेला मान्यता दिली, पण ब्रिटिश नियंत्रण अधिकृतपणे देशाच्या बाह्य राजकारणावर देखील होते.
द्वितीय जागतिक युद्धाच्या समाप्तीनंतर, नेपालने आपल्या राज्य प्रणालीमध्ये अनेक महत्त्वपूर्ण बदल अनुभवले. 1951 मध्ये, देशात एक क्रांती झाली, ज्यामुळे पूर्ण राजसत्तेला उलथून टाकण्यात आले आणि लोकशाही शासन स्थापित झाले. तथापि, राजकीय परिस्थिती अस्थिर होती, आणि काही वर्षांनी राजवट पुन्हा स्थापण्यास सुरुवात झाली, परंतु आता ती संविधानात्मक बनली. 1960 मध्ये राजा महेंद्राने पक्षीय प्रणाली लागू करण्याची घोषणा केली, आणि नंतर 1961 मध्ये बहुपक्षीय लोकशाहीला संपूर्णपणे नष्ट करण्याचा निर्णय घेतला.
या निर्णयाने दीर्घ कालावधीच्या राजकीय अलगाव आणि अधिनीत राजवटीच्या काळात प्रवेश झाला, जो 1980 च्या दशकाच्या अखेरीस सुरू झाला. 1990 मध्ये, नेपालमध्ये मोठ्या प्रमाणावर आंदोलन झाले, ज्याला जनतेची क्रांती म्हणून ओळखले जाते, आणि एक बहुपक्षीय प्रणाली पुनर्स्थापित केली गेली, आणि राजा संविधान स्विकारण्यास भाग पडला, ज्याने संसदीय अधिकार अधिक दिला.
1990 च्या दशकात नेपालने गंभीर राजकीय संकटाचा अनुभव घेतला, ज्यामुळे नागरिक युद्ध सुरू झाले. 1996 ते 2006 दरम्यान चाललेला हा संघर्ष राजकीय सरकारविरुद्ध मातृभूमीच्या वस्तूवर असणाऱ्या असंतोषातून प्रकट झाला आणि देशात लोकशाही स्थापन करण्याच्या प्रयत्नांनी सुरुवात झाली. युद्धादरम्यान, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवाद्यांनी) विद्यमान राजकीय व्यवस्थेच्या विरोधात आंदोलन केले, अधिक अधिकारासाठी लोकांच्या मागणीसाठी.
नागरिक युद्ध 2006 मध्ये संपला, जेव्हा माओवाद्यांनी शांतता वाटाघाटींसाठी सहमती दर्शवली, आणि राजवट 2008 मध्ये अधिकृतपणे समाप्त झाली. यामुळे नेपाल प्रजासत्ताक बनला, आणि राजकीय प्रणाली संसदीय दिशा घेतली. 2015 मध्ये नवीन संविधान स्वीकारण्यात आले, आणि नेपाल एक संसदीय गणराज्य बनला, ज्यात बहुपक्षीय प्रणाली आणि अध्यक्षाच्या रूपात राष्ट्रप्रमुख आहे.
आज नेपाल एक संसदीय गणराज्य आहे, जिथे अध्यक्ष राष्ट्रप्रमुख आहे, आणि पंतप्रधान सरकारचा प्रमुख आहे. नेपालचा संविधान, ज्याचा स्वीकार म्हणजे लोकशाहीच्या बळकटीकरणाकडे एक महत्त्वाचा कदम आहे, तो अधिकार विभाजन, भाषेची स्वातंत्र्य, मानवी हक्क, आणि कायद्यासमोर समानतेची हमी देतो. उपक्रमानुसार, देश अनेक समस्यांचा सामना करीत आहे, जसे की राजकीय अस्थिरता, भ्रष्ट्राचार, आणि अवघड आर्थिक परिस्थिती.
हालच्या वर्षांत नेपालमध्ये राजकीय सक्रियतेचा वाढ होत आहे, आणि जरी देश अनेक कष्टांचा सामना करीत आहे, शासन प्रणाली मोठ्या प्रमाणावर लोकशाहीकृत झाली आहे. नेपालचा संसद एक महत्त्वपूर्ण अधिकार आहे, जो जनतेद्वारे निवडला जातो, आणि सामाजिक-आर्थिक परिस्थिती सुधारण्याच्या प्रयत्नात सक्रियपणे कार्यरत आहे.
नेपालच्या राज्य प्रणालीच्या विकासाची गोष्ट हजारो वर्षे आणि अनगिनत राजकीय परिवर्तनांचा समावेश करते, प्रत्येकाने देशातील आधुनिक सत्ता संरचनेच्या निर्मितीत महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. प्राचीन राजवटींपासून ते अब्सोल्यूटिझम, प्रजासत्ताक प्रणाली आणि बहुपक्षीय लोकशाहीपर्यंत, नेपाल अनेक टप्पे पार करत स्वतंत्र आणि लोकशाही राज्य म्हणून विकसित झाला आहे. सर्व आव्हान आणि अडचणींना सामोरे जात असताना, देश अजूनही पुढे जाण्यासाठी राजकीय स्थिरता आणि आर्थिक विकासाच्या दिशेने प्रयत्नशील आहे.