تاریخی انcyclopedia
اندورا — یوه کوچنۍ شاهي، چې د فرانسې او هسپانیې تر مینځ په ختیځ پیرینیې کې موقعیت لري. سره له دې چې اندازه یې کوچنۍ ده، د اندور تاریخ د پېښو سره شتمن دی چې دا د اروپا په تاریخۍ نقشه کې ځانګړې کوي. د اندور پخواني وختونه هغه دوره رااخلي چې د پالیولیت څخه پیل کیږي او د منځنیو پېړیو څخه پای ته رسېږي، او دا د مختلف کلتوري اغیزو او بدلونونو لخوا ځانګړی شوي دي.
د اندور د اوسني شاهي په سیمه کې د انسانانو د فعالیت لومړي نښې د پالیولیت سره تړاو لري، چې د آرخیالوژۍ موندنې یې تاییدوي، چې کارونې وسایل او د استوګنې پاتې پاتي دي. دغه زړې خلک ښایي چې ښکارګر او راټولونکي و، چې د سیمې د طبيعي سرچینو څخه ګټه پورته کوله.
په نیولیت کې، چې شاوخوا ۱۰,۰۰۰ کاله مخکې له زېږېدنې پیل شو، د اندور په ساحه کې ډیر ثابت استوګنځي پیل شول. خلکو د زراعت او څارویو پاللو سره بوخت شول، چې د لومړنیو زراعتی ټولنو رامنځ ته کېدو لامل شو. د دې دورې بنسټیز آرخیالوژیکې موندنې کې کخرو او ډبرو وسایل شامل دي، چې په شاهي کې مختلفو ځایونو کې موندل شوي دي.
له پنځمې پېړۍ مخکې له زېږېدنې څخه د اندور په ساحه کې د سلطنۍ قومونه استوګنه پیل کړه، چې خپلې کلتوري دودونه یې راوړل. سلطنۍ قومونو په سیمه کې د خلکو په ژبه، کلتور او روایاتو کې خپل نښه پرېښوده. په دې وخت کې اندورا د بیلابیلو کلتورونو تر منځ د سوداګرو یوه مهمه لاره شوه، چې د اړیکو ټینګولو هڅه یې کوله.
په لومړۍ پېړۍ مخکې له زېږېدنې څخه رومیانو د پیرینیې ټاپو وزمه تصرف کړه او که څه هم اندورا خپله یوه مهمه ښار نه و، د هغې سیمه د رومی امپراطوري سره ادغام شوه. د رومیانو اغیزه اندور ته نوې ټکنالوژي راوړله، لکه سړکونه او زراعت. په دې وخت کې د بنسټونو د ښه کولو اړتیا حس شوه او رومیانو سړکونه جوړ کړل چې اندورا له ګاونډیو سیمو سره وصل کړل.
د رومی امپراطوري د غوریدو وروسته په پنځمې پېړۍ کې، اندورا د بیلابیلو وحشي قومونو، په شمول ګوټو، تر اغیز لاندې راغله. ګوټي، چې خپلې کلتوري دودونه یې درلودل، نوې روایات او عقاید راوړل. هغوی په دې سیمه کې په معمارۍ او مذهب کې مهم میراث پریښود.
په اتهشتمه پېړۍ کې مسلمانانو د پیرینیې ټاپو وزمه پراختیا پیل کړه. د مسلمانانو تسل هم د اندور سیمه تأثیر کړه. دا دوره د کلتورونو او اغیزو اختلاط څخه ځانګړې شوې، چې د ځایي خلکو په ژبه، معمارۍ او ژوند کې څرګند شوه.
په نونیمه پېړۍ کې، د مسلمانانو د موقتي حکومت وروسته، عیسویت د اندور په سیمه کې بیرته راستنیدل پیل کړل. په ۸۰۴ ز کې کراف اورخولی د خپلو ځواکونو سره سیمه ته لاړ او د مسلمانانو له اغیزې آزاد کړه. دا وخت د عیسوي ټولنې د جوړولو پیل و چې د اندور د راتلونکې پرمختګ په برخه کې مهم رول ولوبید.
په منځنیو پېړیو کې اندورا د فېودالي حکومت لاندې وه، او د خلکو محلي خلک د خپلې واکمنۍ خپل بنسټونه جوړول پیل کړل. فېودالیزم د محلي ټولنو غوښتنې او د هغوی خپلواکۍ قوت ته وده ورکړه. په دې زمانه کې د محلي خلکو د حکومت او حقوقو په اړه ډيرو قوانینو جوړیدو، چې د اندور د راتلونکي سیاسي نظام لپاره بنسټ جوړ شو.
په یولسمه او دوولسمه پېړۍ کې اندورا د یوې خپلواکې شاهي په توګه رامنځته شوه. محلي واکونه د همسایه دولتونو سره اړیکې جوړول پیل کړل، لکه د اورخولس او فوا شاهي. په ۱۲۷۸ ز کې د اورخولس کراف او د فرانسوي پاچا ترمنځ یوه موافقه لاسلیک شوه، چې د اندور سیاسي خپلواکي پیاوړې کړه او یوه دوه برابره د قدرت نظام رامنځته کړ، چې تر اوسه پورې دوام لري.
په دې توګه، د اندور تاریخ پخوانیو وختونو کې د پېښو او کلتوري اغیزو یوه پراخه لړۍ رااخلي، چې د هغې هویت جوړوي. د پالیولیت نه تر منځنیو پېړیو پورې، اندورا د ډیرو بدلونونو له لارې تیرې شوي، چې هر یو یې پر دې فرهنګ او ټولنې خپل اثر پریښود.
د بیلابیلو کلتورونو اغیز، لکه سلطانیان، رومیانو، ګوټو او مسلمانانو، د اندور په ژبه، دودونو او کلتور کې څرګند دی. محلي خلکو د زراعت او څارویو پاللو سره تړاو لرونکي ډیری روایات ساتلي، همدارنګه د عامه موسیقۍ او نDanceونو په څیر کلتوري عناصرو، چې تر اوسه په عصري ژوند کې مهم دي.
زړې معمارۍ یادګارونه، لکه سیرکونه او کلاوې، د اندور د کلتوري میراث یوه برخه پاتې کیږي. دا ودانۍ نه یوازې تاریخي یادګارونه بلکه د محلي هویت او د خلکو وحدت سمبولونه هم دي. دا مهمه ده چې یادونه وکړو، چې اندورا د خپلې ځانګړې کلتوري میراث ساتنې او پرمختګ ته دوام ورکوي، چې دا د اروپایی تاریخ یوه مهمه برخه ګرځوي.
د اندور پخواني وختونه یوه زړه راښکونکې او څو اړخیزه دوره ده چې د اوسني شاهي د جوړولو بنسټیزه برخه وه. دا تاریخ د مختلفو کلتوري اغیزو او تاریخي پېښو څرنګوالی ښیي چې د یوې ځانګړې هویت رامنځته کولو لامل شوی، چې تر اوسه پورې پرمختګ کوي. اندورا، سره له دې چې اندازه یې کوچنۍ ده، د تاریخي بدلونونو یوه مهمه شاهده پاتې کیږي، چې د اروپایي قاره په جوړولو کې مرسته کړې.