تاریخی انcyclopedia
چک جمهوریت — یو هېواد دی، چیرته چې د ژبو دودونه په کلتوري پېژندګلوي کې مهم رول لري. چک جمهوریت یو بډایه تاریخ لري چې په مستقیم ډول په ژبه کې څرګندېږي. چکژبه د هېواد رسمي ژبه ده، او د دې ځانګړتیاوې او تغیرات د چک خلکو د کلتوري میراث مهمه برخه تشکیلوي. په دې مقاله کې د چک جمهوریت ژبني ځانګړتیاوې تر بحث لاندې نیول شوې دي، په دې کې د ګرامري جوړښتونو، لهجو او د نورو ژبو اغېز شامل دی.
چکژبه — یو لویدیځ اسلاوي ژبه ده، چې د چک جمهوریت د اړیکو اصل ژبه ده. دا په هندو اروپایي ژبو کې راځي او د اسلاوي فرعي ډلې له مهمو ژبو څخه ده، چې له پولنډي، سلواک او نورو سره یو ځای دي. چکژبه د یو زرو کالو تاریخ لري، چې دا یې د اسلاوي ژبو له هغو څخه ګرځوي چې عمر یې زیات دی.
چکژبه د لاتیني الفبې کاروي، چې په ۱۲مې پېړۍ کې یې ومنل. دا الفبای ۲۶ لیکتونونه لري، چې په کې ځینې مشخص سمبولونه شامل دي، لکه č، š، ž او نور. دا حروف د چک ژبې په غږولو کې ځانګړتیاوې څرګندوي او د چک تهجۍ یوه نه بېلیدونکی برخه ده.
چکژبه یوه پیچلې ګرامر لري، په ځانګړي ډول د نومونو، صفتونو او ضمیرونو لپاره د تنوع سیسټم. په ژبه کې هم د فعلونو مختلفې بڼې د وخت، مایل او کس له مخې څرګندوي. چکژبه د حالتونو سیسټم په فعاله توګه کاروي، چې دا یې له ډیرو نورو اروپایي ژبو جلا کوي.
چکژبه، لکه د نورو ژبو په څیر، لهجوي ځانګړتیاوې لري چې د جغرافیايي سیمې پر بنسټ توپیر لري. مګر په چک جمهوریت کې د لهجو ترمنځ توپیرونه د ځینو نورو هېوادونو په پرتله دومره مهم نه دي. د چک ژبې دوه مهمې لهجې شتون لري: چکایي لهجه او موراوی لهجه.
چکایي لهجه، یا بوهمیایي لهجه، په چک جمهوریت کې اساسي او رسمي ده. دا د هېواد په مرکزي او لویدیځ کې پراخه ده او د تعلیم او رسنیو معیار دی. موراوی لهجه په موراوی کې، د چک جمهوریت د ختیځې برخې، خپره ده او په تلفظ او لغت کې ځینې توپیرونه لري. موراوی لهجه د سلواک ژبې سره نږدې ده، چې دا د چک جمهوریت او سلواک جمهوریت تر منځ د تاریخ نږدې اړیکې سره تړلې ده.
سره له دې چې مختلفې لهجې شته، معیاري چکژبه د ژوند ټولو برخو، په ځانګړي ډول کار، تعلیم او رسمي کارونو کې د اړیکو اصل ژبه ده. مګر په ځینو کلیوالو سیمو او د کمو عمر د خلکو په منځ کې د لهجو ځانګړتیاوې په ځانګړي توګه د تلفظ او محلي لغت په برخه کې اوریدل کیدی شي.
چکژبه د خپلې ګرامري زورورۍ له امله پېژندل شوې ده. یو له روښانه ځانګړتیاوو څخه — د حالتونو شتون دی. په چک ژبه کې اوه حالتونه شتون لري، چې د نومونه، ضمیرونه او صفتونه د جملې په کردار کې د شکل بدلولو لپاره کارول کیږي.
د چک ژبې حالتونه: نومي، جنیتیف، ډیټېو، اکوزیټف، وکاتیف، لوکاتیف او انسترومینټل. د بېلګې په توګه، د حالت په بدلولو سره د "میز" لفظ شکله بدلیږي — nominative (stůl)، genitive (stolu)، dative (stolu) او داسې نور.
چکژبه همدا ډول یوه پیچلې د فعلونو بڼو سیسټم لري. فعلونه د وختونو، مایلونو او کسونو له مخې بدل کیږي. په اینځکې کې درې وختونه شتون لري: حاضر، تیر او آینده. فعلونه د کس او عدد له مخې په مختلفو بڼو کې خپله کړی شي، او په چک ژبه کې هم د ترسره شوي او نارسیده فعلونه شته.
چک ژبه کې بلې ځانګړتیا د تنوع او جنسیت او عدد له مخې اتفاق کارول دی. چک نومونه ممکن مذکر، مؤنث یا خنثی جنسیت ولري، او د جنسیت او عدد له مخې یې بڼې بدلیږي. دا هم د صفتونو، ضمیرونو او شمېرونو ته هم پلي کیږي، چې په ژبه کې اضافي پیچلتیا راوړي.
چکژبه، لکه د نورو ژبو په څیر، د خپلې تاریخ په اوږدو کې د نورو ژبو تاثیر سره مخ شو. په ځانګړي ډول د جرمني او لاتین ژبو لخوا د چک ژبې باندې د پام وړ اغیزه شوې ده. د منځنۍ پیړۍ په دوره کې لاتین د علوم او مذهب اصل ژبه وه، او ګڼ شمېر الفاظ او عبارتونه په چک ژبه کې د لاتین نه اخته شوې. د جرمني اغیزه په ځانګړي توګه د هبسبرګ امپراتورۍ په پړاو کې خورا قوي وه، کله چې د چک ځمکې د اتریشي سلطنت برخه وې. په دې دوره کې، په چک ژبه کې ګڼ شمېر د جرمني اصطلاحات شامل شول، په ځانګړي ډول د تکنولوژۍ، ادارې او سوداګرې په برخه کې.
په وروستیو څو لسیزو کې، له نړیوالو او د تکنالوژۍ د پرمختګ سره، د چک ژبې ته ګڼ شمېر واردات د انګلیسي ژبې نه راغلي. دا الفاظ د تکنالوژۍ، سوداګرۍ او د عامه کلتور سره تړاو لري. په ځانګړي ډول، د معلوماتي ټیکنالوژۍ او انټرنېټ په برخه کې ګڼ شمېر نوي اصطلاحات له انګلیسي څخه نقل شوي. په عین حال کې، چکژبه خپله ځانګړتیا ساتي او هڅه کوي چې واردات داسې پروسس کړي چې د دې فونیتیکي او ګرامري قواعدو سره سمون ولري.
سربیره پردې، د نورو اسلاوي ژبو، لکه سلواک او پولنډي، اغیزه د چک ژبې لغت کې هم احساس کیږي، په ځانګړي ډول په جنوبي او ختیځو سیمو کې، چیرته چې د ګاونډیو هېوادونو سره ژبني او کلتوري اړیکې ډیرې څرګندې دي.
په عصري چک ژبه کې څو تمایلونه لیدل کیږي، چې ممکن راتلونکي کې د دې جوړښت او استعمال بدل کړي. یو له دې تمایلونو څخه — د ګرامري جوړښتونو آسانول او د خبرو کلمو استعمال، په ځانګړي ډول د ځوان نسل تر منځ. ځینې ژبني بڼې، چې مخکې په لیکلي خبرو کې خپرې وې، اوس په ورځني اړیکو کې کم مشهورې شوې.
چکژبه هم د نړیوال والي او د انګلیسي ژبې د پراخ استعمال له امله د خپلې خلوص ساتلو ستونزه سره مخ ده. ګڼ شمېر چک ژبنۍ موسسې د چک ژبې ساتلو او ترویج لپاره هڅې کوي، او همداراز د مختلفو علمي او تکنالوژیکي برخو لپاره نوي اصطلاحات جوړيږي، تر څو د وارداتو باندې تکیه کمه شي.
په ښوونه کې چکژبه د درس ورکوونې اصل ژبه ده، او ټول ښوونیز پروګرامونه، سربیره پر دې چې رسمي اسناد یوه چک ژبه کې لیکل کیږي. مګر په وروستیو کلونو کې د هغو پروګرامونو شمیر زیات شوی چې بهرني ژبې، په ځانګړي ډول انګلیسي ژبه، کاروي، چې له امله یې د خلکو تر منځ دوه ژبنیزتیا پیاوړې شوې.
چکژبه نه یوازې په چک جمهوریت کې د اړیکو اصل وسیله ده، بلکې د ملت د کلتوری پېژندګلوۍ یوه مهمه برخه هم ده. د دې بډایه ګرامر، ځانګړی لغت او لهجوي ځانګړتیاوې چکژبه د اسلاوي ژبو ګروپ له تر ټولو دلچسپو او څو پوړیو ژبو څخه ګرځوي. سره له دې چې نورو ژبو اغیزه لري، چکژبه خپله ځانګړتیا ساتي او روانه پاتې کیږي، د پخوانیو او نړیوالو چلینجونو ته جواب ورکوي. د چک جمهوریت ژبني ځانګړتیاوې د دې کلتوري میراث یوه مهمه برخه دي او د چک خلکو د ورځني ژوند کې یوه مهمه رول لوبوي.