تاریخی انcyclopedia
د لاوس فرانسوي استعمار د نولسمې پیړۍ په پای کې پیل شو او تر شلمې پیړۍ پورې دوام وکړ. دا دوره د لاوس په تاریخ او فرهنگ کې ژور اثر لري، د دې سیاسي جوړښت، اقتصادي پرمختګ او ملي پیژندگلوۍ باندې اغیزه کړې. په دې مقاله کې موږ د لاوس په اړه د فرانسوي استعماري حاکمیت د لاملونو، تاریخ او پایلو په اړه بحث کوو، او همدارنګه د دې اثرات د هېواد او د خلکو پر سر.
په نولسمه پیړۍ کې، لاوس د لوی لانسینګ سلطنت د ویش وروسته کمزوری شوی و. دغه مستقل دولتونه د قوي ګاونډیو، لکه سیام (اوسنی تایلند) او برما، بریدونو او اغیزو ته د تګ لپاره له ستونزو سره مخ شوي و. سیام د لاوس د تسلط په هڅه کې و او د نولسمې پیړۍ په نیمایي کې، د لاوس ډیرې سيمې د سیام تر کنټرول لاندې وې.
په همدې وخت کې، فرانسه د جنوب ختیځ آسیا په خپلو استعماري سیمو کې پراختیا ته هڅه کوله. د لاوس د سیام تر کنټرول لاندې د ساتنې د بهانه په توګه، فرانسوي حکومت د لاوس پر خاورو د خپلې واکمنۍ د تأسیس په لټه کې و.
په ۱۸۹۳ کال کې، د فرانسې او سیام ترمنځ د څو شخړو وروسته، د فرانسوي-سیامي کنوانسیون لاسلیک شو، چې مطابق یې لاوس د فرانسوي پروتوکټر لاندې راغی. دغه تړون د سیام تر کنټرول د لاوس سیمو باندې پای ټینګ کړ او د سیمه ایز فرانسوي نفوذ بنسټونه کیښودل.
فرانسه لاوس د فرنچ انډوچین په برخه کې شامل کړ، چې د ویتنام او کمبودیا په ګډون. داسې، لاوس د فرانسي کلتور بشپړ استعماري واک لاندې وساتل شو، او فرانساوي حکومت په فعال ډول د سیمه ایز اداري پېژندنې د بدلون لپاره کار وکړ او د لاوس خلکو د ژوند ټولو اړخونه اداره کړه.
فرانسوي اداره د لاوس د حکومت سیستم په ټوله توګه بدله کړه. فرانسويانو د اروپايي بوروکراتیک سیستم معرفي کړ، واک تمرکز کړ او نوې اداري اداره جوړوله. لاوس په ولایتونو ویشل شو، او سیمه ایز حاکمان د فرانسوي چارواکو تر کنټرول لاندې راغلل.
فرانسوي حکومت د هغې دودیزې حکومتي نظام کمزورې کړه چې په کې سلطنتونه مهمه ونډه درلوده. فرانسويانو خپلې قوانين، قضایي سیستمونه او مالیې معرفي کړې، چې له امله یې د محلي خلکو ترمنځ نارضایتي راپورته شوه. سره له دې، په ځینو حالتونو کې، فرانسوي اداره د محلي حاکمانو د ګټو پام کې نیولو هڅه وکړه ترڅو مقاومت راټیټ کړي.
فرانسوي استعمار له لاوس کې مهم اقتصادي بدلونونه راوستل. فرانسه د زیربنا پراختیا ته هڅه وکړه او د سیمې طبیعی منابعو څخه استفاده کولو ته مخه کړه. سړکونه، د اورګاډي لارې او بندرونه جوړ شول ترڅو د توکو د لیږد بیخونه ښه کړي. فرانسويانو هم د ځنګلونو او معدنی منابعو، لکه مس او قلعې، په استخراج پیل وکړ.
مګر د فرانسې اقتصادي سیاست د ګټې اخیستنې لپاره و، او د لاوس اکثره منابع د فرانسې لپاره کارول کيدل. محلي خلک د پلانټیشنونو او کانونو کار کولو ته ډېری وخت راځی، مګر کافي تنخوا نه ورکول کېده، چې له امله یې نارضایتي او د ژوند سطحه زیاته شوه.
فرانسه په لاوس کې د کلتوري اغیزو لوي حضور لاره، په ځانګړي ډول په تعلیم او ژبه کې. فرانسويانو ښوونځي پرانیستله، چیرې چې د فرانسوي ژبې او اروپايي مضامینو تدریس کېده. فرانسوي ژبه رسمي شوه، او په فرانسوي ژبه زده کړه د پرستیژي پوستونو لپاره ضروري وه.
سره له دې، د نفوس اکثریت تر دودیز کلتور او بودیزم پورې وفادار پاتې شو. د فرانسوي نفوذ اثر د اداري مرکزونو، لکه وینټیان او لوانګپابانګ، کې زیات و، حال دا چې په ک乡ي سیمو کې کلتور لا هم ثابت پاتې شو. د فرانسوي معمارۍ اغیز هم په ځینې ودانیو او عامه جوړښتونو کې څرګند دی چې تر نن ورځې پورې پاتې دي.
په شلمې پیړۍ کې د لاوس کې د مخالف استعمار احساسات راپورته شو، چې د فرانسوي انډوچین په ټولو سیمو کې خپور شو. د نورو هیوادونو ملي چلندونو څخه الهام اخیستونکي، لاوسيان د خپلواکۍ لپاره مبارزه پیل کړه. په هیواد کې مختلف حرکتونه او سازمانونه جوړ شول، چې د فرانسوي کنټرول څخه د ازادي غوښتنه کوي.
د ازادۍ د حرکت یو له مشهورو رهبرانو څخه شهزاده سوفانوانګ و، چې وروسته په لاوس د ازادۍ د حرکت د جوړولو کې مهمه ونډه ولوبوله. فرانسې هڅه وکړه چې دغه ګډوډۍ کنټرول کړي، مګر پایله به دا وي چې د مخالف استعمار احساسات پیاوړي شول.
د دویمې نړی جګړې وروسته، فرانسه کمزوره شوه او د دې تر ټولو استعمار کېدونکي هیوادونو کې د ازادۍ غوښتنه تر ټولو زیات شوه. لاوس د ازادۍ د حرکت برخه شوه، چې د انډوچین په ټوله سیمه کې خپره شوه. په ۱۹۵۳ کال کې، لاوس د فرانسې څخه رسمي ازادي ترلاسه کړه او خپله حاکمیت هېواد جوړ شو.
مګر په دې سره د لاوس تاریخ نه ختمیږي. هېواد په چټکۍ سره په جګړو او سیاسي شخړو کې دخیل شو، ځکه چې سیمه د سرد جنگ په جریان کې د لویو نړیوالو قدرتونو ترمنځ د سیالۍ میدان پاتې شوه.
فرانسوي استعمار په لاوس کې د تاریخ او کلتور په ژور اثرات موندلی. د فرانسوي کلتور او ژبې ځینې عناصر تر نن ورځې پاتي شوي، په ځانګړي ډول په تعلیم او معمارۍ کې. فرانسوي ژبه لا هم په ځینو ښوونځیو کې تدریس کیږي، او ډیر رسمي اسناد فرانسوي اصطلاحات لري.
په ورته وخت کې، استعمار هم بی شمیره ستونزې راوړي. د استعماري نظام اقتصادي میراث د لاوس په توګه د طبیعی منابعو د استخراج او صادراتو پر تکیه بندي کېږي، چې پایله یې پایدارې ټولنیزې او اقتصادي ستونزې رامنځته کړې. فرانسوي بوروکراسۍ او قانوني نظام هم د دې هېواد په سیاسي جوړښت باندې خپل اغیز کړی.
د لاوس فرانسوي استعمار یوه دوره وه چې د عمیق بدلونونو سره مل وه، چې د هېواد د پرمختيا په مخکې ژور اثر باندې پوهیدل. سره له دې چې استعمار د زیربنا او تعلیم د برخو کې ځینې لاسته راوړنې راوستلې، دا به هم د اقتصادي استثماره او کلتوري بدلونونو لامل شي چې تر اوسه پورې لاوس د دې په زور کې دی.
د لاوس استقلال د ملي حاکمیت او کلتوري پیژندگلوۍ د بیارغونې په برخه کې مهم ګام و. نن ورځ لاوس د خپلې تاریخ سره ویاړ لري او د ملي پیژندگلوۍ د ساتنې په لټه کې دی، سره له دې چې د پیچلي استعماري ماضى نه خبر دی. د فرانسوي پروتوکټر تجربه د لاوس لپاره یوه مهم درس شوه او د دوی د استقلال او ځان پیژندنې اراده پیاوړې کړه.