تاریخی انcyclopedia
ایلام - یوه قدیم تمدن ده چې د اوسني ایران په سیمه کې شتون درلود، په عمده توګه هغه سیمه کې چې د خوزستان په نامه پیژندل کیږي. دا تمدن شاوخوا ۳۰۰۰ کاله مخکې له میلاده رامنځته شوی او تر لومړي زرو کلونو پورې دوام وکړ. ایلام د لرغوني نږدې ختیځ په تاریخ کې مهم رول درلود، له داسې لویو تمدنونو سره سیالي کوله لکه شومر، اکاد او اسیریا.
ایلامیان، د ایلام خلکو نیاکان، په لویدیځ ایران کې په غرنیزو سیمو کې اوسېدل. د هغوی اصلی ښارونه سووس، انشان او هیدالبا وو. جغرافیایی لحاظه ایلام د سوداګریز لارو په څنډه کې موقعیت درلود چې د دې اقتصادي پرمختګ او د نږدې سیمو سره د کلتوري تبادلې لپاره زمینه برابره کړه.
د ایلام اقلیم د غرنیز نه تر پستې پورې مختلف وو، چې پر زراعت او مالداری اغیزه کړې. اصلی زراعت کلتورونه جوار، غنم او دالتین وو، او د پسونو او آغلو پلورل هم متداول وو.
ایلامیان خپله سیاسي جوړښت د ښار-ریاستونو په شکل جوړ کړی و، چې یو هر یو یې د محلي حکومتیانو یا پاچاهانو له خوا اداره کیده. دغه حکومتیان ډیر ځله له همدی سره شخړې کوي او د نږدې دولتونو سره هم. ایلام اکثره د شومر او اکادیانو تر مینځ د واک لپاره د مبارزې په مرکز کې وو، او په مختلفو وختونو کې د هغوی د اغېزې یا کنټرول لاندې و.
کله ناکله ایلام خپلې قواوې یوځای کړې او یوه قوي دولت شوې چې د حمله کوونکو پر وړاندې ودریدلی. د ایلام تر ټولو مشهور حکمران پاچا کوتر-نحونتي و چې د II زرو کلونو په پیل کې یو شمیر بریالۍ جنګونه ترسره کړل.
د ایلام کلتور ځانګړی و او د نږدې تمدنونو سره بیل و. ایلامیان خپله لیکنه وده کړه چې پکښې د پیکتوګرامونو او کلاختوني لیک شاملېږي، که څه هم دومره پراخه نه وه لکه په شومر کې. په ایلام کې خپله افسانوي نړۍ شتون درلود چې پکې ډیری خدایان شامل وو، لکه انشوشیناک، د جنګ خدای، او د مینې خدایه نینسن.
دین د ایلامیانو په ژوند کې مهم رول درلود. معبدونه نه یوازې مذهبي بلکې د اجتماعي ژوند مرکزونه وو. مهمې ریتوئلونه او جشنونه خلک راټولول او دا ټولنیزې اړیکې پیاوړي کول.
ایلامیان د یوې شمیر آثار نه پس ځانته روزشونه پریښودې چې د دوی هنري کمال لوړ کچه ښیي. د ایلامیانو معماریت قصرونه، معبدونه او د پوځي کمپلکسونه په تنور شلیدلي خښتو او ډبرې جوړ شوي وو. ډیرې ودانۍ د کټکټ سره او رنګونو سره سینګار شوې وې.
د ایلام هنر هم په زیورات، سرامیک او نساجۍ کې څرګند شوی. ایلامیان د فلزي موادو په تولید کې مشهور وو، په ځانګړي ډول طلا او نقره.
ایلام د سوداګریز لارو په اړیکه کې وو او د نورو کلتورونو سره فعال تعامل کاوه. د شومر او اکاد سره سوداګري د ایلام اقتصاد کې مهم رول درلود. ایلامیان نفت، نساجي او فلزات صادرول، پداسې حال کې چې غله، لرګي او نورې سرچینې واردول.
ایلام هم د نږدې تمدنونو په ژوند کې اغیزه درلوده، د فلزکارۍ او معمارۍ په برخه کې خپلې پوهه وړاندې کوله. د ایلام ډیری کلتوري او مذهبي عناصر د نږدې قومونو لخوا اخیستل شوي، چې د دې تمدن اهمیت په تاریخ کې ټاکي.
د I زرو کلونو له منځ څخه ایلام د قوي نږدې کاورۍ لکه اسیریا او میدیا له خوا فشار احساس کړ. د جنګونو او بهرنیو شخړو په پایله کې ایلام تل خپل ځان خپلواکۍ له لاسه ورکړ. په 640 کاله مخکې له میلاده، ایلام په بشپړه توګه د اسیریانو تر چتر لاندې شو، چې د دې خپلواکې ژوند پای ته وRESH وي.
سره له دې زوال، د ایلام میراث لاهم ژوند کوي. ایلامیان تر ځان وروسته د فرهنګي او تاریخی یوه مهمه میراث پرېښود، چې د تاریخ پوهانو او ارکیاولوژیکانو لخوا په ټوله نړۍ کې مطالعه کیږي. د دوی لاسته راوړنې په هنر، معمارۍ او لیکنې کې د لرغوني نږدې ختیځ عمومي تاریخ په یوه مهمه برخه بدلې شوي.
د ایلام تاریخ - دا د حیرانوونکي تمدن تاریخ دی چې په نړۍ کې یې یو واضح اثر پریښی. ایلامیان، د خپل ځانګړي کلتور، ژبې او هنر سره، د سیمې په وده کې مهم رول درلود او له نورو لرغونو قومونو سره تعامل یې درلود. د دوی میراث لاهم مهم او د بشریت تاریخ پوهه کې خورا اړین دی.