تاریخی انcyclopedia
د سويډن تاریخ یوه بډایه او متنوع کیسه ده چې د څو پېړیو په اوږدو کې پراخه موضوعات او مهم سیاسي، اقتصادي او کلتوري بدلونونه شامل دي. له د تاریخ د لومړنیو استوګنځیو څخه تر عصري دولت پورې، سويډن بې شمیره پرمختګ مرحلو څخه تیرې شوې چې د دې ځانګړې هویت شکل یې ورکړی.
د سويډن د اوسنی سیمه کې د انسانانو لومړۍ نښې د پالیتیک دور ته مخه کوي، کله چې شکارګر-ټولګرو په دې ځمکو کې ژوند کاوه. د نیولیت دور په پیل کې، شاوخوا 4000 کاله مخکې له زېږېدو، د زراعتي ژوند پیل و، چیرته چې محلي قبیلې جغرافيايي ژوند پیل کړ او زراعت ته وده ورکړه.
په اتمه تر لسمې پېړۍ کې، سويډن د وایکینګ تمدن یوه برخه شوه چې د شمالي اروپا او نورو سیمو باندې خپره شوې. سويډني وایکینګان چې په وارنګیانو مشهور وو، په فعاله توګه سوداګرۍ، پلټنې او د اوسني بالټیک سیمې او ختیځې اروپا پورې یرغلونه وکړل. هغوی مهم سوداګریز لارې او استوګنځي جوړ کړل، لکه ګوتلاند، او د برکا په نوم ښار چې د سويډن یو له لومړنیو ښارونو څخه ګڼل کیږي.
وایکینګانو په روحیاتو، هنر او تجارت کې قابل توجه میراث پرېښود. د دوی سمندري سفرونو مختلفو قومونو تر منځ کلتوري تبادله رامنځته کړه، چې دا د سويډن کلتور ته وده ورکړه او د دې سیمه د پرمختګ لپاره مرسته وکړه.
د ۱۳مې پېړۍ څخه سويډن کې مسيحيت پيل شو، چې نوې سیاسي او ټولنیزې جوړښتونه یې رامنځته کړل. مبلغین مسیحیت خپرول پیل کړل، او په 1164 کال کې په سويډن کې یوه بشپړتیا تاسیس شوه. دا د تاج واک ساتلو او مرکزي دولت جوړونکي تقویت کړی.
د ۱۲مې پېړۍ په پای کې سويډني پاچا سویند III بې نظمې قبایل سره یوځای کړل او یوې دینا ته یې بنسټ ورکړ چې وروسته ترې هېواد اداره شو. په 1397 کال کې سويډن د ډنمارک او نروې سره د کالمار اتحادیي ته ځای ونیو، چې درې ملکونو د یو پاچا لاندې یوه ټولګه پای ته ورساوه. دغه ایتلاف له سلونو کلونو ډېره موده پای ته ورسېد، که څه هم رازونه او تنشین یې ترأور وکړ.
د 16مې پېړۍ په جریان کې سويډن د اصلاحاتو یوه دوره تېر کړه، چې د پروتستانتياز قوي کولو او د روم کاتولیک کلیسا څخه جلا کیدو سبب شوه. پاچا ګوستاف وازا (1523-1560) د نوي دینا بنسټګر شو او د اصلاحاتو ابتکار کړی چې د قوي مرکزي دولت جوړونه او د سلطنت واک د قوي کولو لپاره مرسته وکړه.
په دغه وخت کې د سويډني جګړو دوره پیل شوه، په شمول د ډنمارک او روسيې سره جګړو. سويډن په فعاله توګه د خپلو سرحدونو او نفوذ پراختیا وکړه، چې د 17مې پېړۍ په اوج کې د سويډني امپراتورۍ رامنځته کیدو لامل شو. د هسپانوي میراث لپاره جګړه او د دې 30 کلنه جګړه د دې لپاره مهم مراحل و، ځکه چې سويډن توانېدلي چې د یو اروپایي ځواک په توګه ځان ثابت کړي.
17مې پېړۍ د سويډن د طلایي دور دوره ګڼل کیږي، کله چې هیواد د پام وړ سیاسي او اقتصادي ودې ته ورسید. په دې پېړۍ کې کلتور، علوم او هنر وده وکړه. داسې افراد لکه فلسفي او شاعر اراسموس، او نقاش ریمبرنډت د سويډن هنر ته اغیزه وکړه.
پوهنتونونه، لکه اپسلا پوهنتون، د تعلیم او علمي څیړنو مرکزونه شول. د طب، ستورپوهنې او حساب په ډګر کې علمي لاسته راوړنې د هیواد د ذهني سرمایه وده کې مرسته وکړه. د اروپايي رینسانس لخوا د سويډني کلتور د پرمختګ لامل شو، چې دا په ادبیات، معمارۍ او موسیقۍ اغېزه وکړه.
د 17مې پېړۍ تر پای ته رسېدو سويډني امپراتورۍ خپل اوج ته رسیدلی، چې په بالټیک سیمه کې پراخې سیمې تر خپل عده لاندې لري. مګر په 18مې پېړۍ کې جګړې پیل شوې چې د سويډني نفوذ کمزورې کړې. د 1700-1721 لسیزې په اوږدو کې د سويډني پوځ د شمالي جګړې برخه اخیستې ده چې په روسیه، ډنمارک او پولنډ کې د ایتلاف په وړاندې وې.
په شمالي جګړه کې ناکامۍ د ډېرو سیمو له لاسه ورکولو پایله وه، او سويډن مجبور شو چې د یوه لوی ځواک په توګه خپل محدوديتونه ومني. په 1721 کال کې د نیشٹاد د سوله تړون لاسلیک شو، چې د سويډن پرتله یې نه دی شوی. دغه راټیټوالی د سويډن تاریخ د کړکۍ پلوریزه اړخ و.
په 19مې پېړۍ کې سويډن د اساسي قانون سلطنت ته لاړه، چې د واکونو د ویش او د جمهوري اداري پراختیاو ته زمینه برابره کړه. په اروپا کې انقلابي پیښې، لکه فرانسوي انقلاب او د 1848 کال انقلابي لړۍ، د سويډن سیاسي حالت باندې اثر کړی. په 1809 کال کې نوې قانون ترتیب شوې، چې د پاچا واک محدودوي او د پارلمان د قوت پر ځای کولو کې مرسته وکړي.
سويډن د 19مې او 20مې پېړۍ د ټولو جګړو په ترڅ کې بې طرفi پاتې شو، په ګډون د لومړۍ او دویمې نړیوالې جګړې. دغه بې طرفي سیاست د هیواد د جګړې د تخریب مخنیوی وکړ او د کورني پرمختګ د تمرکز سبب شو.
د دویمې نړیوالې جګړې وروسته، سويډن خپلې اقتصادي او ټولنیزې رفاه ته وده ورکولو تر ته ادامه ورکړه. ټولنیزې اصلاحات چې د رفاه د ټولو برخو دولت د جوړونې په لور ولاړ دي، دغه هیواد د نړۍ په یو له پرمختللو او پرمختللو هیوادونو کړي. سويډن په نړیوالو مؤسسو کې فعال ګډون کاوه او د سولې او بشري مرستو دنده کې مشهوره شوه.
په وروستیو څو لسیزو کې، سويډن له نوو چلینجونو سره مخ دی، لکه کډوالۍ، د اقلیمي بدلونونو او اقتصادي ناپایداري. ددې باوجود، هیواد لا تر اوسه د پایداره پرمختګ، ټولنیزو حقونو او نوښتونو په برخه کې د رهبرانو په توګه پاتې دی.
د سويډن تاریخ د بدلون او تطابق یو تاریخ دی، چې د重大 پېښو او بدلونونو په ډک کلونو پورې غځیدلی. د قدیم وایکینګانو څخه تر عصري جمهوري هیواد پورې، سويډن لا هم روان دی او د نړیوال تاریخ د شراکت لپاره کوښښ روان دی. د دې تاریخ پوهه د دې عصري حالت او د سويډن د نړیوال کونکي مقام ښه پوهيدو کې مرسته کوي.