Tarih Ansiklopedisi
Özbekistan'ın devlet sistemi, antik çağlardan modern politik yapıya kadar ülkenin siyasi ve sosyal hayatındaki değişimleri yansıtan uzun ve çok katmanlı bir evrimi geçirdi. Orta Asya'da antik devletin kurulmasından 1991 yılında bağımsızlık kazanmasına kadar Özbekistan, çeşitli siyasi yönetim biçimlerine tanık oldu. Her tarihi aşamada iktidar biçimleri, sosyal ve ekonomik yapılar ve ülkenin uluslararası politikalardaki rolü değişti. Bu evrimin önemli bir unsuru, 20. yüzyılın sonlarında bağımsızlık kazanmasından sonra modern devlet sisteminin oluşması ve gelişimidir.
Antik Özbekistan, Orta Asya'da var olan Parthia, Sogdiana gibi geniş devletler ve medeniyetlerin bir parçasıydı. En önemli antik devletlerden biri olan Semerkand, siyasi ve kültürel hayatın merkezi olarak hizmet etti. M.Ö. 6. yüzyıldan M.S. 10. yüzyıla kadar Orta Asya, Ahamenişler, Helenistik Selefkos Devleti ve daha sonra Arapların kurduğu devletler gibi çeşitli imparatorlukların kontrolü altındaydı.
Arap fetihlerinden sonra 7-8. yüzyıllarda bölgede İslam kültürü ve hukuku gelişmeye başladı. Bu dönemde Horasan ve Samanid gibi bağımsız sultanlıklar ortaya çıktı. Bu devletler, İslam hukuku (şeriat) ile yönetiliyordu ve devlet yönetiminde din adamları ve bilim insanlarına önemli roller verilmişti. Yerel yöneticiler ve sultanlar genellikle dinini, iktidarlarını pekiştirmenin ve toplumda düzen sağlamanın bir aracı olarak kullandılar.
13. yüzyıldaki Moğol fetihleri, Orta Asya'daki siyasi yapıda önemli değişikliklere yol açtı. Cengiz Han ve soyundan gelenlerin yönetimi altında modern Özbekistan toprakları Moğol İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldi. Bu, iktidarın merkezileşmesi ve bölgeler üzerinde sert kontrol dönemiydi. Moğol İmparatorluğu'nun birkaç hanlığa bölünmesinin ardından, Özbekistan toprakları çeşitli yöneticilerin kontrolüne geçti.
14. yüzyılda Timur'un (Tamerlane) gelişiyle birlikte Timur İmparatorluğu'nun kurulması, merkezi yönetim çabalarını yeniden ortaya koydu. Timur, büyük toprakları fethederek, monarkın mutlak otoriteye sahip olduğu bir sistem kurdu ancak bu durum dini ve kültürel toplum üzerindeki büyük etki göz önünde bulundurularak yapıldı. Semerkand'daki Registan gibi büyük mimari eserlerin inşası, kültür ve bilime destek sağlayarak monarşinin güçlenmesine de katkıda bulundu.
19. yüzyıldan itibaren günümüzdeki Özbekistan toprakları Rus İmparatorluğu'nun kontrolüne girdi. Hiva ve Buhara hanlıkları ile yapılan savaşlar sonucunda ve Rusya'nın yavaş yavaş genişlemesiyle birlikte, Özbekistan devasa bir imparatorluğun parçası haline geldi; bu da onun politik yapısını değiştirdi. Fetih ve sonrasında Rus İmparatorluğu'na entegrasyon sırasında, Özbekistan toprakları birkaç parçaya bölünerek Türkistan Genel Valiliği'ne katıldı.
1917'de Rusya'da gerçekleşen devrimin ardından ve Sovyetler Birliği'nin kurulması ile birlikte, Özbekistan birliğin cumhuriyetlerinden biri haline geldi. Sovyet iktidarı, yönetim sisteminde radikal değişiklikler getirdi: Merkezi sosyalist bir düzen kurularak, iktidar komünist partinin elinde toplandı. Özbekistan, Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oldu ve daha sonra SSCB'nin 15 birlik cumhuriyetinden biri haline geldi. Bu dönemde kolektivizasyon, sanayileşme ve Sovyet fikirlerine bağlı yeni bir siyasi elitin oluşturulması süreci gerçekleştirildi.
Sovyetler Birliği'nin 1991 yılında dağılmasının ardından Özbekistan bağımsızlık kazandı ve ülke yeni bir devlet sistemi oluşturma sürecine girdi. 1991 yılında Özbekistan Cumhuriyeti Anayasası kabul edilerek, cumhuriyet yönetim biçimi ve devletin başı olarak başkanın rolü belirlendi. Bağımsızlık sonrası ülkeyi yöneten İslam Kerimov, Özbekistan'ın ilk cumhurbaşkanı oldu ve 2016 yılına kadar iktidarda kaldı.
Bağımsızlığın ilk yıllarında, iktidarın başkan ve çevresinde toplandığı otoriter bir siyasi sistem oluşturuldu. Başkanlık yetkileri önemli ölçüde artırıldı ve siyasi muhaliflerin hakları kısıtlandı. Bu dönemde ayrıca ülkenin egemenliğini ve bağımsızlığını sağlama, ulusal ekonominin gelişimini ve piyasa reformlarının uygulanması amacıyla aktif çalışmalar başladı.
İslam Kerimov'un 2016 yılında vefatının ardından Özbekistan, siyasi sistemin liberalleşmesi ve uluslararası toplulukla ilişkilerin iyileştirilmesine yönelik önemli değişiklikler yaşadı. 2016 yılında iktidara gelen yeni başkan Şavkat Mirziyoyev, ekonomik ve politik alanda reformlar yapma yönünde bir anlayış geliştirdi, vatandaşların hak ve özgürlüklerini genişletme, iş ortamını iyileştirme ve devlet yönetiminin etkinliğini artırma hedeflendi.
Önemli adımlardan biri, demokrasi ve daha açık bir toplumu oluşturma amacını güden siyasi ve ekonomik reformların yeniden uygulanmasıydı. Reformlar, yolsuzlukla mücadele, hukukun üstünlüğü ve basın özgürlüğü konularını da kapsıyordu. En önemli değişikliklerden biri, parlamenter sistemin güçlendirilmesi, partilerin parlamentodaki rolünün artırılması ve uluslararası standartlara daha uygun seçimlerin gerçekleştirilmesiydi.
Günümüzde Özbekistan, çok partili bir sistemle yönetilen bir cumhuriyet olarak öne çıkmaktadır. 1992 yılında kabul edilen Anayasa, başkanın devletin başı olarak rolünü korudu, ancak son yıllarda hukuk sistemi yenilendi ve Özbekistan, daha dengeli ve kapsayıcı bir siyasi düzen oluşturma yönünde aktif bir şekilde ilerlemektedir. Devlet sisteminin önemli bir parçası, yerel yönetimlerin etkinliğini artırmaya yönelik reformlar, iktidarın merkeziyetçiliğini azaltma ve vatandaşların siyasal hayata katılımlarını teşvik etmektedir.
Özbekistan devlet sisteminin önemli bir unsuru, Senato ve Yasama Meclisi'nden oluşan iki odalı parlamentodur. Senato, ülkenin farklı bölgelerinden temsilcilerin yer aldığı üst meclisi, Yasama Meclisi ise doğrudan oyla seçilmektedir.
Özbekistan'ın devlet sisteminin evrimi, çeşitli siyasi rejimlerin ve sosyal dönüşümlerin yaşandığı karmaşık ve çok boyutlu bir değişim sürecini yansıtmaktadır. Antik monarşilerden ve sultanlıklardan günümüzdeki başkanlık sistemiyle yönetilen modern bir devlete kadar Özbekistan, iç ve dış faktörlerin etkilediği uzun bir yol kat etmiştir. Özbekistan'ın modern devlet sistemi, tarihsel gelişim, siyasi reformlar ve demokrasiyi geleneksel değerlerle dengelemeye yönelik çabaların sonucudur ki bu, ülkeyi çağdaş dünya eğilimlerine uyum sağlarken benzersiz kültürü ve kimliğini korumaya olanak tanımaktadır.