ऐतिहासिक विश्वकोश
प्राचीन आझरबैजान इतिहासाच्या मूळ चेतना स्त्रीकाळात जाते, जेव्हा आधुनिक आझरबैजानच्या प्रदेशात मानवी वसाहतींचे पहिले उदाहरणे होते. ही जमीन, नैसर्गिक संसाधनांनी धन्य, शतकांपासून विविध संस्कृतींचे लक्ष आकर्षित करत होती, ज्यामुळे सांस्कृतिक आणि सामाजिक विकासावर महत्त्वपूर्ण प्रभाव होता.
आझरबैजानच्या प्रदेशात मानवी उपस्थितीचा पुरावा पॅलियोलिथिक युगात जातो. गेजील आणि ड्यूजलहच्या गुंफांमधील तसेच गोबुस्तानच्या परिसरामध्ये आढळलेल्या वस्तू 30,000 वर्षांपूर्वी येथे लोक होते याचे संकेत देतात. या प्राचीन लोकांनी लोकांना शिकार, प्राण्यांची आणि विविध रितींची चित्रे उलगडणाऱ्या भित्ती चित्रांकडे मागे ठेवले, जे प्रारंभिक आध्यात्मिक संस्कृतीच्या विकासाचे संकेत देते.
निऑलिथिक युगामध्ये (सुमारे 6000–4000 ईसापूर्व) आझरबैजानच्या प्रदेशात पहिल्या कृषी संस्कृतीचे विकास सुरू झाले. शास्त्रज्ञांनी प्राचीन वसाहतींचे अवशेष शोधून काढले जिथे लोक शेती, पशुपालन आणि हस्तकला करत होते. हे काळ ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्वपूर्ण होता, कारण यामुळे पहिल्या संघटित समाजांची निर्मिती झाली.
तांब्यातील आणि कांस्य युगात (सुमारे 4000–1000 ईसापूर्व) आझरबैजानमध्ये सामाजिक रचना आणि कामाची सामाजिक विभाजनाची वाढ दिसून येते. माशागेती आणि मिडियाचे राज्य यांसारखे प्राचीन राज्ये तयार झाली, ज्यांनी या प्रदेशाच्या इतिहासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. आर्कियोलॉजिकल उत्खननांमध्ये आढळलेल्या कांस्य उपकरणे, अलंकरणे आणि कलेच्या वस्तू हस्तकलेच्या उच्च स्तराचे प्रतीक आहेत.
या काळात आझरबैजानमध्ये शेजारील संस्कृतींसह व्यापार संबंधदेखील विकसित झाले, जसे की मेसोपोटामिया आणि ईराण. यामुळे सांस्कृतिक अदलाबदलाला प्रोत्साहन मिळाले, ज्यामुळे लोकांचे कला, वास्तुकला आणि दैनंदिन जीवन अधिक समृद्ध झाले.
ईसापूर्व पहिल्या सहस्रकाच्या सुरुवातीस आझरबैजानच्या आधुनिक प्रदेशात उरार्ट राज्याची स्थापना झाली, जी त्या काळातील एक शक्तिशाली साम्राज्य बनले. उरार्टच्या लोकांनी तेशेबाय आणि वानसारख्या अनेक किल्ले, मंदिरे आणि城市 उभारल्या. त्यांनी त्यांच्या संस्कृती आणि जीवनशैलीचा अभ्यास करण्यास मदत करणारे अनेक आर्कियोलॉजिकल तपासण्या मागे ठेवले.
उरार्ट राज्य, ज्याला त्यांच्या योद्धा कौशल्यांबद्दल आणि वास्तुकला साध्यांबद्दल माहिती आहे, शेजारील राज्यांसोबत लष्करी संघर्ष चालवत होते, जसे की अस्सूरिया आणि मिडिया. या काळात महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक अदलाबदल झाला, ज्यामुळे कला, विज्ञान आणि धर्माच्या विकासास मदत झाली.
उरार्ट राज्याच्या पतनानंतर (सुमारे 6 व्या शतकात ईसापूर्व) आझरबैजानमध्ये नव्या राज्यांची स्थापना झाली, जसे की आराखोजिया आणि पर्थियन राज्य. या राज्यांनी त्यांच्या पूर्वजांच्या तंत्रज्ञानाचा चाल पुढे नेला आणि इतर प्रदेशांबरोबर सांस्कृतिक संपर्क मजबूत केला. आराखोजिया, विशेषतः, मेसोपोटामिया पासून ईराणपर्यंतच्या मार्गावर महत्त्वाच्या व्यापारी केंद्राच्या रूपात कार्यरत होती.
ईसापूर्व पहिल्या आणि ईसापूर्व पहिल्या शतकात आझरबैजान रोमन साम्राज्य आणि पर्थियन राज्याच्या प्रभावात होता, ज्यामुळे नवीन कल्पना आणि सांस्कृतिक परंपरांचा प्रसार झाला. यामुळे विविध संस्कृतींमधील सक्रिय संवाद सुरू झाला, जो नवीन कला आणि वास्तुकलेच्या रूपांची निर्मिती झाली.
7 व्या शतकात इस्लामच्या आगमनासह आझरबैजानमध्ये नवीन युग सुरू झाला. इस्लामने समाजाची नवी सांस्कृतिक आणि सामाजिक संरचना तयार करण्यास आधार दिला. या काळात बकू आणि शेमा ह्या नवीन शहरांची स्थापना झाली, ज्या व्यापार आणि संस्कृतीच्या केंद्रात परावर्तित झाल्या.
पुढील शतकांमध्ये आझरबैजानमध्ये विज्ञान, साहित्य आणि कला यांचा विकास झाला. निजामी गंजावी आणि फिजुली यांसारखे कवी साहित्यिक कामे निर्माण करत होते, जे आझरबैजान साहित्याचा आधार बनले. या युगातील वास्तुकला मशिदी, मद्रासे आणि मकबरे यांच्या निर्मितीने दाखवली जाते, ज्यामुळे संस्कृतीची संपक्तता आणि विविधता अधोरेखित होते.
प्राचीन आझरबैजान इतिहास म्हणजे बदल आणि सांस्कृतिक विविधतेने भरलेला एक इतिहास आहे. सहस्त्रकांपासून, ही जमीन विविध संस्कृतींच्या जन्म आणि पतनामध्ये साक्षीदार झाली आहे, ज्यामुळे एक अद्वितीय सांस्कृतिक वारसा निर्माण झाला आहे. प्राचीन आझरबैजान इतिहासाचा अभ्यास करणे आधुनिक आझरबैजान संस्कृती आणि ओळख यांच्या मूळाला समजून घेण्यास मदत करते, ज्यांनी जागतिकीकरण आणि सांस्कृतिक अदलाबदलाच्या परिस्थितीत विकास सुरू ठेवला आहे.