دانشنامه تاریخی
تاریخ باستانی آذربایجان ریشه در عمق تاریخ دارد، زمانی که در سرزمین آذربایجان کنونی یکی از نخستین جوامع انسانی قرار داشت. این سرزمین، که غنی از منابع طبیعی است، در طول قرن‌ها توجه تمدن‌های مختلف را به خود جلب کرده و در نتیجه تأثیر زیادی بر توسعه فرهنگ و جامعه داشته است.
شواهد حضور انسانی در سرزمین آذربایجان به دوره‌ی پالئولیتیک برمی‌گردد. یافته‌ها در غارهای گیگل و دیوزلخ و همچنین در منطقه‌ی گوبوستان نشان‌دهنده‌ی این است که انسان‌ها بیش از ۳۰,۰۰۰ سال پیش در اینجا زندگی می‌کردند. این انسان‌های باستانی یادگارهای نقاشی‌های سنگی به جا گذاشته‌اند که حیوانات، شکار و مراسم مختلف را به تصویر می‌کشد و این امر نشان‌دهنده‌ی توسعه‌ی فرهنگ معنوی اولیه است.
در دوره‌ی نئولیتیک (حدود ۶۰۰۰–۴۰۰۰ سال پیش از میلاد) جوامع نخستین کشاورزی در سرزمین آذربایجان آغاز به شکل‌گیری کردند. دانشمندان آثار باقیمانده‌ی جوامع باستانی را کشف کرده‌اند که در آن‌ها مردم به کشاورزی، دام‌داری و صنایع دستی مشغول بودند. این زمان مرحله‌ی مهمی در تاریخ به شمار می‌آید زیرا منجر به شکل‌گیری نخستین جوامع سازمان‌یافته شد.
با گذر به عصر مس و برنز (حدود ۴۰۰۰–۱۰۰۰ سال پیش از میلاد)، شاهد رشد تشکیلات اجتماعی و تقسیم کار در سرزمین آذربایجان هستیم. دولت‌های اولیه‌ای مانند ماساگت‌ها و پادشاهی ماد شکل می‌گیرند که نقش مهمی در تاریخ منطقه ایفا می‌کنند. ابزارهای برنزی، زیورآلات و سفال‌هایی که در کاوش‌های باستان‌شناسی یافت شده، نشان‌دهنده‌ی سطح بالای صنایع دستی است.
در این زمان، همچنین روابط تجاری با تمدن‌های همجوار نظیر بین‌النهرین و ایران در آذربایجان برقرار شد. این امر به تبادل فرهنگی کمک کرد که در هنر، معماری و زندگی روزمره مردم تأثیرگذار بود.
در اوایل هزاره‌ی اول پیش از میلاد، در سرزمین آذربایجان کنونی پادشاهی اورارتو شکل گرفت که یکی از قدرت‌های بزرگ آن زمان شد. اورارتویی‌ها قلعه‌ها، معابد و شهرهای متعددی مانند تیشبای و وان بنا کردند. آن‌ها یادگارهای باستان‌شناسی زیادی به جا گذاشتند، از جمله نوشته‌ها و مصنوعات که به بررسی فرهنگ و شیوه‌ی زندگی آن‌ها کمک می‌کند.
پادشاهی اورارتو، که به خاطر هنر نظامی و دستاوردهای معماری خود شناخته شده است، به طور فعال با دولت‌های همسایه مانند آشور و ماد در جنگ بود. در این زمان تبادل فرهنگی قابل توجهی انجام شد که به توسعه هنر، علم و مذهب کمک کرد.
پس از سقوط پادشاهی اورارتو (حدود قرن ششم پیش از میلاد) کشورهای جدیدی در سرزمین آذربایجان شکل می‌گیرند، مانند آراخوزیا و پادشاهی پارت. این کشورها سنت‌های پیشینیان را ادامه داده و پیوندهای فرهنگی با مناطق دیگر را تقویت کردند. آراخوزیا به ویژه به عنوان یک گره تجاری مهم در مسیر بین‌النهرین به ایران شناخته می‌شد.
در قرن اول قبل از میلاد و قرن اول بعد از میلاد، آذربایجان تحت تأثیر امپراتوری روم و پادشاهی پارت قرار داشت که به گسترش ایده‌ها و سنت‌های فرهنگی جدید کمک کرد. در این زمان، تعامل فعال میان فرهنگ‌های مختلف آغاز شده و منجر به ظهور اشکال جدیدی از هنر و معماری شد.
با ورود اسلام در قرن هفتم به سرزمین آذربایجان، دوره جدیدی آغاز می‌شود. اسلام مبنای شکل‌گیری ساختار فرهنگی و اجتماعی جدید جامعه قرار می‌گیرد. در این زمان شهرهای جدیدی مانند باکو و شوشا تأسیس شدند که به مراکز تجارت و فرهنگ تبدیل شدند.
در طول قرون آینده، علوم، ادبیات و هنر در سرزمین آذربایجان توسعه یافتند. شاعرانی مانند نظامی گنجوی و فضولی آثاری خلق کردند که پایه‌گذار ادبیات آذربایجان شدند. معماری این دوران با ساخت مساجد، مدرسه‌ها و مقبره‌ها که غنای فرهنگ را منعکس می‌کند، مشخص می‌شود.
تاریخ باستانی آذربایجان داستانی پر از تغییرات و تنوع فرهنگی است. این سرزمین در طول هزاره‌ها شاهد تولد و سقوط تمدن‌های مختلف بوده است که میراث فرهنگی منحصر به فردی را شکل داده است. مطالعه تاریخ باستانی آذربایجان کمک می‌کند تا ریشه‌های فرهنگ و هویت معاصر آذربایجان را درک کنیم که در شرایط جهانی شدن و تبادل فرهنگی ادامه دارد.