ओटोमन साम्राज्याचे पतन आणि तुर्की प्रजासत्ताकाची निर्मिती
20 व्या शतकाच्या प्रारंभात ओटोमन साम्राज्याचे पतन हे इतिहासातील सर्वात महत्त्वाच्या घटनांपैकी एक बनले. ही घटना केवळ शतके चाललेले साम्राज्याच्या विघटनास पात्र ठरली नाही, तर आधुनिक तुर्की राज्याच्या निर्मितीची आधारही ठरली. या लेखात, आपण ओटोमन साम्राज्याच्या विघटनाची कारणे, यामध्ये घडलेले महत्त्वाचे घटनाक्रम, आणि तुर्की प्रजासत्ताकाची निर्मितीची प्रक्रिया पाहणार आहोत.
ओटोमन साम्राज्याचा पतनाचे कारणे
20 व्या शतकाच्या प्रारंभात ओटोमन साम्राज्य मोठ्या संकटात असलेल्या स्थितीत होते. साम्राज्याच्या पतनाला कारणीभूत ठरलेल्या काही महत्त्वाच्या कारणांचा समावेश आहे:
आतील समस्या: भ्रष्टाचार, राजकीय अस्थिरता आणि सुधारणा कमी यामुळे केंद्रिय सत्ता कमकुवत झाली आणि विविध जातीय गटांचे उठाव झाले.
आर्थिक संकट: ओटोमन अर्थव्यवस्था संसाधनांच्या कमी, युरोपीय उत्पादकांबरोबरच्या स्पर्धा आणि व्यवस्थापनाच्या अप्रभावीतेने पीडित होती.
राष्ट्रीय चळवळी: साम्राज्याच्या विविध भागांमध्ये स्वतंत्रतेसाठी उत्साही राष्ट्रीयवादी चळवळी उभरून आल्या, जसे की आर्मेनियन, अरेबिक आणि ग्रीक.
बाह्य युद्धे: बाल्कन युद्धांमध्ये (1912-1913) पराभवामुळे साम्राज्याचे भूभाग लक्षणीय कमी झाले आणि त्याची आंतरराष्ट्रीय प्रतिष्ठा खराब झाली.
पहिली जागतिक الحرب
ओटोमन साम्राज्याचे पतन पहिल्या जागतिक युद्धाशी (1914-1918) संबंधित होते:
युद्धात प्रवेश: ओटोमन साम्राज्याने 1914 मध्ये केंद्रीय शक्तींसोबत (जर्मनी आणि ऑस्ट्रो-हंगरी) सामील झाले, ज्यामुळे त्याच्या पराभवाचे एक कारण ठरले.
सैन्याचे अपयश: ओटोमन सैन्याने विविध मोहिमांमध्ये महत्त्वाचे नुकसान सहन केले, अंटंटच्या विरुद्धच्या फ्रंटवरच्या लढायांसह, ज्यामुळे साम्राज्याची नैतिकता आणि स्थिरता कमकुवत झाली.
आर्मेनियन नरसंहार: 1915 मध्ये आर्मेनियन नरसंहार सुरू झाला, ज्यामुळे लाखो लोकांचा मृत्यू झाला आणि साम्राज्यातील दुष्मनता वाढली.
साम्राज्याचा विघटन
पहिल्या जागतिक युद्धाच्या समाप्तीच्या 1918 मध्ये ओटोमन साम्राज्याच्या विघटनाची प्रक्रिया सुरू झाली:
सेव्हरचा शांतता करार (1920): या करारात लक्षणीय भौगोलिक संमती होती, ज्यामुळे सैन्य आणि जनतेमध्ये असंतोष वाढला.
राष्ट्रीय लढाई: सेव्हरच्या कराराच्या नियमांचा प्रतिसाद म्हणून, मूस्तफा केमालच्या मार्गदर्शनामुळे (ज्याला नंतर आतात्तुर्क म्हणून ओळखले जाईल) स्वतंत्रतेसाठी हे आंदोलन सुरू झाले, ज्यामुळे तुर्कीत गृहयुद्ध झाले.
सुलतानताचा हटवणे: 1922 मध्ये सुलतान मेह्मेट VI याला हटवले, ज्यामुळे ओटोमन साम्राज्याचे अखेरचे काळा आले.
तुर्की प्रजासत्ताकाची निर्मिती
ओटोमन साम्राज्याच्या पतनानंतर, एक नवीन, धर्मनिरपेक्ष प्रजासत्ताकाची निर्मिती सुरू झाली:
महान राष्ट्रीय सभेची स्थापनाः एप्रिल 1920 मध्ये तुर्कीच्या महान राष्ट्रीय सभेची स्थापना झाली, जी राज्याच्या शासकीय कर्तव्ये पार पडली.
स्वातंत्र्याची युद्ध: 1919-1923 मध्ये ग्रीक, आर्मेनियन आणि फ्रेंच सैन्यांविरुद्ध स्वातंत्र्याची युद्ध झाली, ज्यामुळे आधुनिक तुर्कीच्या बहुतेक भूभागावर नियंत्रण मिळवले गेले.
तुर्की प्रजासत्ताकाचा स्थापनाः 29 ऑक्टोबर 1923 रोजी तुर्की प्रजासत्ताकाची घोषणा करण्यात आली, आणि मूस्तफा केमाल आतात्तुर्क पहिले अध्यक्ष बनले.
आतात्तुर्कच्या सुधारणा
Mूस्तफा केमाल आतात्तुर्कने देशाच्या आधुनिकीकरण आणि धर्मनिरपेक्षता दिशेने अनेक सुधारणा केली:
धर्मनिरपेक्षता: आतात्तुर्कने 1924 मध्ये खलीफापन समाप्त करून धर्म आणि राज्याचे विभाजन करणारे सुधारणा केल्या.
शिक्षण सुधारणा: विज्ञान व तंत्रज्ञानावर लक्ष केंद्रित करून पश्चिमी तत्त्वांवर आधारित धर्मनिरपेक्ष शिक्षण प्रणालीची निर्मिती.
आर्थिक बदल: आतात्तुर्कने नवीन औद्योगिक उद्योग आणि पायाभूत सुविधा निर्माण करून अर्थव्यवस्थेला विकसित करण्याचा प्रयत्न केला.
आसामीकरण
ओटोमन साम्राज्याचे पतन आणि तुर्की प्रजासत्ताकाची निर्मितीने जागतिक व्यवस्था वर गडबड केली:
सत्तेचा बदल: सुलतानताचा पतन तुर्कीत राजशाहीच्या शासनाच्या समाप्तीचे प्रतीक होते आणि प्रजासत्ताक प्रणालीकडे संक्रमणाचा मार्ग ठरवला.
राष्ट्रीय ओळख: राष्ट्र, स्वतंत्रता आणि धर्मनिरपेक्षतेच्या संकल्पनेवर आधारित नवीन तुर्की ओळख निर्माण झाली.
सामाजिक परिवर्तन: ओटोमन साम्राज्याने त्याच्या पूर्वी च्या भूभागांवर नवीन राष्ट्रीय राज्यांचे वारसा निर्माण केले, ज्यामुळे नवीन राजकीय वास्तवता सुरू झाली.
निष्कर्ष
ओटोमन साम्राज्याचे पतन आणि तुर्की प्रजासत्ताकाची निर्मिती आधुनिक जगाच्या विकासामध्ये महत्त्वाचे टप्पे बनले. या घटनांनी केवळ क्षेत्राच्या राजकीय नकाशात बदल केले नाहीत, तर तुर्कीत राज्यसंस्थे, ओळख आणि संस्कृतीच्या नवीन दृष्टिकोनांची निर्मिती केली.
ऐतिहासिक विश्वकोश