ऐतिहासिक विश्वकोश
मार्गरेट थॅचर (1925–2013) — ब्रिटिश राजकारणी, ब्रिटनच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान, जी 1979 ते 1990 या काळात या पदावर होती. तिची धोरणे आणि नेता म्हणूनची कार्यपद्धती ब्रिटन आणि जगाच्या इतिहासात अमिट ठसा ठेवून गेली. या लेखात आम्ही तिचे जीवन, करियर आणि वारसा पाहू.
मार्गरेट हिल्डा रॉबर्ट्स १३ ऑक्टोबर १९२५ रोजी ग्रांटहम, लिंकनशायर येथे जणूकाय खाद्य पदार्थांच्या दुकानाचे मालक आणि स्थानिक सल्लागार कुटुंबात जन्मली. लहानपणापासून तिने मजबूत व्यक्तिमत्व आणि महत्त्वाकांक्षा दर्शवली. मार्गरेटचे शिक्षण स्थानिक प्राथमिक शाळेत सुरू झाले आणि नंतर ती ग्रांटहमच्या ग्रामर शाळेत दाखल झाली, जिथे तिने शिक्षणात उत्कृष्टता प्रदर्शित केली.
१९४३ मध्ये थॅचरने ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीमध्ये रसायनशास्त्राचा अभ्यास करायला प्रवेश घेतला. युनिव्हर्सिटीमध्ये तिने विद्यार्थ्यांच्या जीवनात सक्रिय सहभाग घेतला आणि ऑक्सफर्ड युनियनची अध्यक्ष बनली. १९४७ मध्ये शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर, मार्गरेटने शास्त्रीय प्रयोगशाळेत संशोधन सहायक म्हणून काम केले पण काही काळानंतर तिला लक्षात आले की तिचे खरे आवाहन म्हणजे राजकारण.
१९५० मध्ये थॅचरने कॉन्झर्वेटिव्ह पार्टीकडून संसदेत पहिल्यांदा उमेदवारी दिली, पण ती अपयशी ठरली. तिने हार मानली नाही आणि १९५९ मध्ये फिंच मतदारसंघातून आमदार म्हणून निवडून आली. संसदेमध्ये तिने वेगाने सक्षम भाषणकार म्हणून आपली ओळख निर्माण केली आणि पार्टीच्या नेतृत्वाचे लक्ष वेधून घेतले.
१९७० मध्ये थॅचरची शिक्षा आणि विज्ञान मंत्री म्हणून एडवर्ड हीटच्या सरकारमध्ये नियुक्ती झाली. या पदावर ती अनेक अशासकीय सुधारणा राबवत गेली, ज्यात शाळांच्या मुलांसाठी मोफत दूध बंद करणे समाविष्ट आहे, ज्यामुळे तिला 'दूध थॅचर' म्हणून एक उपनाव मिळाले. तथापि, तिची ठामता आणि कठीण निर्णय घेण्याची क्षमता तिला पार्टीच्या शृंखलेत वाढवण्यात मदत केली.
१९७५ मध्ये मार्गरेट थॅचर कॉन्झर्वेटिव्ह पार्टीच्या नेत्यांमध्ये निवडून आली, त्यामुळे ती या पदावर असलेली पहिली महिला झाली. १९७९ मध्ये, अर्थसंकट आणि उच्च बेरोजगारीच्या पार्श्वभूमीवर, तिने निवडणुकीत तिच्या पक्षाच्या विजयानंतर पंतप्रधान म्हणून पदभार घेतला. तिची सत्ता हाती घेणे 'थॅचरायझेशन' म्हणून ओळखल्या जाणार्या आर्थिक आणि सामाजिक सुधारणांच्या मालिकेची सुरवात होती.
थॅचरने मुक्त बाजार धोरण लागू केले, सरकारी खर्च कमी केले, सरकारी उद्योगांचे वेगळेकरण केले आणि संघटनांच्या शक्तीत कमी करून घेतले. या उपाययोजनेला समर्थन आणि टीका दोन्ही मिळाल्या, पण एकूणच 1980 च्या दशकातील आर्थिक वाढीला ते कारणीभूत ठरले. तिने कठोर विदेशी धोरणासाठीदेखील प्रसिद्धी मिळवली आणि सोव्हिएट युनियनविरुद्ध ठामपणे उभी राहिली, ज्यामुळे अमेरिकेसोबत आणि रोनाल्ड रेगनसोबतचे संबंध दृढ झाले.
१९८२ मध्ये तिच्या पंतप्रधानपणातील एक महत्त्वपूर्ण घटना घडली — फॉकलँड युद्ध. अर्जेंटिनाने फॉकलँड द्वीपसमूहांवर नेस्तनाबूत केले आणि थॅचरने त्यांचे सुकाणू हलवीत सैन्य पाठविण्याचा निर्णय घेतला. यशस्वी ऑपरेशनने तिचा नेता म्हणूनचा मान आणखी मजबूत केला आणि १९८३ साली तिच्या पक्षाने निवडणुकांमध्ये विजय मिळवण्यात मदत केली.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर थॅचरने मुक्त बाजार आणि व्यक्तिगत स्वतंत्रतेच्या कल्पना सक्रियपणे पुढे आणल्या, ज्यामुळे ती १९८० च्या दशकात 'संविधानिक क्रांती'मधील प्रमुख व्यक्ती बनली. तिने शीतयुद्धाच्या समारोपात महत्त्वाची भूमिका निभावली, अमेरिकेशी युती मजबूत करून सोव्हिएट युनियनमध्ये मिखाईल गोर्बाचेव्हच्या सुधारणांना समर्थन दिले.
सुरुवातीच्या यशानंतर, १९८० च्या दशकाच्या दुसऱ्या सहामाहीत थॅचरची लोकप्रियता कमी होऊ लागली. आर्थिक सुधारणांमुळे बेरोजगारी आणि सामाजिक अस्थिरतेमध्ये वाढ झाली. १९८९ मध्ये तिच्या सरकारला मतदात्यांचे अकारण वाढत असलेले असंतोषाला सामोरे जावे लागले, आणि तिची पार्टीतील समर्थकता कमी झाली.
१९९० मध्ये थॅचरने तिसऱ्या कार्यकाळासाठी उमेदवारी देण्याचा निर्णय घेतला, मात्र पार्टीतील तिच्या प्रतिस्पर्ध्यांनी शक्ती वाढवली. आंतरिक चणचण आणि तिच्या नेतृत्वामुळे असंतोषामुळे, तिला नोव्हेंबर १९९० मध्ये पंतप्रधान पद आणि कॉन्झर्वेटिव्ह पार्टीच्या नेतृत्वावरून पदभार सोडावा लागला.
राजकारणातून बाहेर आल्यानंतर थॅचरला बारोनसची उपाधी मिळाली आणि तिने सक्रिय सार्वजनिक कार्य सुरू ठेवले. तिने आत्मकथा लिहिली, आंतरराष्ट्रीय मंचांवर भाषण दिले आणि चॅरिटी प्रकल्पांमध्ये सहभाग घेतला. तिची पुस्तके, जसे की 'आत्मविश्वास' आणि 'सत्ता पासूनचे मार्ग', बेस्टसेलर ठरली आणि तिच्या जीवन आणि करिअरवर अद्वितीय दृष्टिकोन दिला.
मार्गरेट थॅचरवर अनेक दस्तऐवजी चित्रपट आणि नाट्य निर्माण झाले. तिचा वारसा वादग्रस्त असला तरी, ब्रिटिश आणि जागतिक राजकारणावर तिचा प्रभाव अनमोल आहे. ती अशी पहिली महिला होती जी इतक्या उच्च पदावर राहिली, आणि तिच्या उपलब्ध्या अनेक महिलांना राजकारणात भाग घेण्यासाठी प्रेरित केल्या.
मार्गरेट थॅचर १९५१ पासून डेनिस थॅचर यांच्यासोबत विवाह केले, जो २००३ मध्ये निधन झाला. त्यांच्या जोडीला दोन मुले होती: कोरोलीन आणि मार्क. तिने आपल्या पती आणि कुटुंबाच्या प्रति निष्ठावान राहिले, तिच्या राजकीय करिअरच्या कठीण परिस्थितींच्या अनपेक्षिततेनंतर. २०१३ मध्ये, अल्झायमरच्या रोगाशी लढा देण्याच्या लांबच्या काळानंतर, थॅचर ८७ वर्षांच्या वयात निधन झाली.
मार्गरेट थॅचर राजकारणातील शक्ती आणि ठामतेचं प्रतीक आहे. तिच्या उपलब्ध्या आणि देशाचे प्रशासन करण्याच्या पद्धतीने ब्रिटिश इतिहासावर ठसा सोडला आणि जागतिक राजकारणात महत्त्वाचा प्रभाव टाकला. तिचा वारसा, जरी वादग्रस्त असला तरी, चर्चा आणि लोकांना राजकीय जीवनात भाग घेण्यास प्रेरित करत राहतो.