عثمانی امپراتوری، چې د ۱۳مې پېړۍ په پای کې تاسیس شوې، په ۱۶م او ۱۷مې پېړۍ کې خپلې لوړتیا ته ورسیده، مګر د ۱۸مې پېړۍ په لور یې د پام وړ ستونزې تجربه کړې، چې دې ته یې د بحران او بدبختۍ لامل شو. هغه سختۍ چې امپراتوری ورسره مخ شوه د داخلي عواملو او نړیوال سیاست بدلونونو سره تړاو درلود. د دې پروسو په پایله کې، عثمانی امپراتوری خپلې پخوانۍ درې ځایونه له لاسه ورکړل او په پای کې د ۲۰مې پېړۍ په پیل کې ویشل شوه.

داخلي ستونزې

د عثمانی امپراتورۍ بحران تر ډېره پورې د داخلي ستونزو له امله و. د دې عمده دلیلونه د اداري فساد او د مدیریت ناتوانۍ وه. د ولایتي مدیریت سیستم، چې د واليانو ټاکل پر بنسټ و، زیاتره وخت د ناوړه استفادې او سیمه ییزو شخړو لامل کیده. محلي چارواکي اکثره د خپلو ګټو په خاطر عمل کوي، چې د مرکزي واک په وینا کې کمزورتیا راولي.

بلې مهمې ستونزې د اقتصادي رکود سره تړاو درلود. عثمانی امپراتوری، چې پخوا د اروپا او آسیا ترمنځ مخکښ سوداګریز مرکز و، د سمندري لارو پرمختګ سره خپل اقتصادي برلاسیتوب له لاسه ورکړ. دې د امپراتورۍ عایداتو ته منفي اغیزه کړې، چې په پای کې یې د پوځ لپاره د تمويل او اداري سیستم ملاتړ امکان محدود کړ.

اجتماعي بدلونونه

اجتماعي بدلونونه هم د امپراتورۍ په بحران کې خپله ونډه درلوده. په ۱۸مې او ۱۹مې پېړۍ کې، د عثمانی امپراتورۍ په دننه کې د مختلفو قومي او مذهبي ګروپونو د اجتماعي او سیاسي کېدنې پروسې پیلېږی، چې د ملي خوځښتونو د پایښت لپاره بنسټ شوي. دا په ځانګړې توګه د بالکان民族ونو، لکه صربانو، یونانیانو او بلغارانو سره چې د خپلواکې او آزادۍ غوښتنه کوونکي شوي، تړاو درلود.

برسېره پر دې، د مسلمانې نفوس په منځ کې د سلطانو د واک پر ضد احتجاجونه رامینځته شول. د اصلاحاتو خوځښتونه، لکه "تنظیمات" په ۱۹مې پېړۍ کې، د امپراتورۍ د مدرن کولو لپاره جوړ شوي ول، مګر هغوی ته د دوديزو مخکښو او مذهبي مشرانو له خوا مقاومت هم د عملي حالت وړاندې و.

بهرنۍ ګواښونه

بهرني عوامل هم د عثمانی امپراتورۍ په بحران کې مهم رول لوبولی دی. د ۱۸مې پېړۍ په پیل کې، امپراتورۍ د نیژدي هیوادونو د تهاجمي بهرني سیاست قرباني شوه. روسیه، اسټرالیا او نورې هېوادونه په فعال ډول د عثماني املاک له لارې خپلې سیمې پراخیدل پیل کړل. د روسيې سره جګړې، په ځانګړې توګه د ۱۷۶۸-۱۷۷۴ او ۱۷۸۷-۱۷۹۲ کلونو په موده کې، د پام وړ ټیټې او د امپراتورۍ د موقعیت کمزورتیا لامل شوه.

سربېره پر دې، د ۱۹مې پېړۍ راهیسې، اروپايي ځواکونه د عثمانی امپراتورۍ په داخلي چارو کې مداخله پیل کړه، د مختلفو ملي خوځښتونو ملاتړ کولو او د "شرق پوښتنې" سیاست ترسره کولو. دا د څو جګړو او شخړو لامل شوه، لکه د کریمین جګړه (۱۸۵۳-۱۸۵۶) چې عثمانی امپراتوری په دې کې د بریتانیا او فرانسې په ملاتړ د روسیې پر ضد جګړه وکړه.

ملي خوځښتونه

ملي خوځښتونه چې بالکان په ځان کې نیولي، د عثمانی امپراتورۍ لپاره یوه له ترټولو مهمو چلنجونو څخه شوه. صربان، یونانیان، بلغار او نور قومونه د عثماني حاکمیت پر ضد لاریونونه پیل کړل، د خپلواکي او آزادۍ غوښتنه وکړه. د دې مهمو لاریونونو یو له لومړیو کړنو ګریسي لاریون و چې په ۱۸۲۱ کال کې پیل شو، چې د ۱۸۳۲ کال په کې د یونان د آزادۍ په رسمیت پیژندلو پای ته ورسېد.

ملي خوځښتونه او وروسته لاریونونه د مرکزي واک د نورو کمزورتیا لامل شو او محلي مشرانو ته ځواک ورکړ. په پایله کې، عثماني واک په بالکان کې کمزوری شو، چې په پای کې د خپلواکو ملي دولتونو رامنځته کیدو لامل شو.

اصلاحات او مدرنیزه کول

د بحران سره مقابلې او د عثمانی امپراتورۍ مدرنیزې لپاره، د "تنظیمات" حرکت په چوکاټ کې اصلاحات پیل شول. دا اصلاحات په ۱۸۳۹ کې پیل شول او د دولتي مدیریت ښه کولو، د پوځ او قضايي سیستم اصلاح کولو، او د ټولو تابعینو لپاره د مدني حقونو تر اوسه راوړلو په نښه وه.

د "تنظیمات" اصلاحات هم د نوي قوانینو رامینځته کول، د تعلیمي سیستم اصلاح او د بنسټونو پرمختګ شامل کړ. سره له دې چې دا بدلونونه پرمختللي ول، مګر هغوی د امپراتورۍ د انحطاط پروسې منع کولو توان نه درلود، ځکه چې شدیدې مقاومتونه د محافظه کاره حلقو له خوا مخې ته راغلل.

لومړۍ نړیواله جګړه

لومړۍ نړیواله جګړه (۱۹۱۴-۱۹۱۸) د عثمانی امپراتورۍ لپاره وروستۍ ټولګه شوه. امپراتوری په مرکزی قوتونو سره جګړې ته داخله شوه، مګر دا ګډون ناکام و. د جبهې وضعیت پراخیدل او داخلي خنډونه یوازې نور هم لوړ شول. جګړه اقتصادي ستونزې اوږدوه، قحطي او اجتماعي ګډوډۍ راولاړولې.

په ۱۹۱۵ کال کې د ارمنیانو د نسل وژنه وشوه، کله چې عثماني حکومت د ارمنی نفوس پر وړاندې د تودوکې د لداره کولو پیل وکړ، چې د ملیونونو خلکو مرګ ته لامل شو. دا غمیزه یوه عمیق نښه په تاریخي او نړیوالو اړیکو کې پاتې کړه.

د عثمانی امپراتورۍ رانسکوریدل

د لومړۍ نړیوالې جګړې په پای ته رسېدو سره په ۱۹۱۸ کې، عثمانی امپراتورۍ بشپړه ماتي وخوړه. د ۱۹۲۰ کال د سیور سولي تړون پراساس، امپراتورۍ د بریا اخیستونکو ترمنځ وېشل شوې ده، او د هغې سیمه د پام وړ کمه شوې ده. ډیری قومي ډلې، چې مخکې د عثماني کنټرول لاندې وې، مستقل شوې یا د نوو هېوادونو برخه شوې.

خو، د عثمانی امپراتورۍ د نړېدو پروسه د سولي تړون په لاسلیک سره پای ته نه ده رسیدلې. په ۱۹۲۰ کلونو کې په ترکیه کې د استقلال لپاره مبارزه پیل شوه، چې د مصطفی کمال اتاترک لخوا رهبري شوه. په ۱۹۲۳ کال کې د ترکی جمهوريه اعلان شوه، چې د څو پیړیو عثماني حکومت پای ته ورسېد.

پایله

د عثمانی امپراتورۍ بحران او بدبختي د ځینو عواملو له امله و، چې د داخلي ستونزو، اجتماعي بدلونونو او بهرنیو ګواښونو په شمول. دا پروسې د نړۍ په سیاسي نقشه کې د پام وړ بدلونونو لامل شوې او د نوو ملي دولتونو د جوړیدو لپاره زمینه برابره کړې. عثمانی امپراتورۍ په تاریخ کې یوه عمیقه نښه پریښوده، او د هغې وراثت د دې سیمې په اوسني سیاسي او کلتوري پروسو باندې اغیزې لري.