تاریخی انcyclopedia
سوئزرلینډ یوه څو ژبه هیواد دی، چیرې چې رسمي ژبې المانی، فرانسوي، ایټالیایي او ریتورومانش دي. دا ژبنۍ تنوع د هیواد د کلتوري او ټولنیزې پیژندنې مهمه برخه ده، او همدارنګه د هغې سیاسي او اداري ژوند کې کلیدي رول لري. په دې مقاله کې د سوئزرلینډ ژبني ځانګړتیاوې، د هغې ژبنۍ وضعې تاریخي پراختیا، او پر ورځني ژوند باندې د څو کلتوري سیاق اثرات تحلیل شوي دي.
سوئزرلینډ په اروپایی هیوادونو کې ځانګړی دی ځکه چې د هغې رسمي ژبې څلور مختلفې ژبې لري. دا نه یوازې د ټوټې جغرافیایي او کلتوري توپیرونه ښیي، بلکې د دولتي جوړښت ځانګړتیاوې هم څرګندوي. په سوئزرلینډ کې ژبنۍ حالت د تاریخي پروسو په پایله کې رامنځته شوی دی، کله چې مختلفې ژبنۍ او نژادي ډلې د تاریخ په بېلابېلو دورو کې د سوئزرلینډ فدراسیون برخه شوي دي.
سوئزر المانی (یعنې سوئزر المانی لهجه) تر ټولو پراخه کارول شوې ژبه ده، چې د هیواد شاوخوا 60% اوسیدونکي خبرې کوي. فرانسوي ژبه د هیواد د لویدیزې برخې، لکه جنوا، نوزشاتل او واو کینتونونو کې عامه ده. ایټالیایي ژبه په تیچینو کینتون او ځینې نږدې سیمو کې کارول کیږي. ریتورومانش ژبه، که څه هم په سوئزرلینډ کې رسمي ده، مګر په ګرابینډن کینتون کې د اقلیت لخوا کارول کیږي او محدود پراختیا لري.
سوئزر المانی (Schweizerdeutsch) په سوئزرلینډ کې تر ټولو پراخه کارول شوې ژبه ده. دا متعدد لهجې شاملوي، چې له یوې سیمې څخه بلې سیمې ته قوي توپیر لري، مګر ټول یې د جنوبي المانی لهجو ډلې پورې اړه لري. سوئزرلینډي خلک دې لهجو ته په ورځني ژوند کې، په کور او په کوڅو کې کاروي. مګر د رسمي اهدافو لپاره، لکه دولتي اسناد، زده کړه او رسنۍ، معیاري المانی ژبه کارول کیږي.
د سوئزر المانی لهجې اکثره د فرانسوي، ایټالیایي او ریتورومانش ژبو عناصر شاملوي، چې د مختلفو سیمو تاریخي او کلتوري نږدې توب ښیي. د سوئزر المانی ژبه هم په تلفظ او لغت کې ځانګړتیاوې لري، چې دا یې له معیاري المانی څخه جلا کوي، د ځینې فعلونو یا مخففونو په کارولو کې، لکه.
فرانسوي ژبه د سوئزرلینډ په لویدیزه برخه کې کارول کیږي، په ځانګړې توګه د جنوا، نوزشاتل، واو او جورا په کینتونونو کې. دا ژبه د سوئزرلینډ او ګاونډي فرانسې ترمنځ یو مهم اړیکه چمتو کوي، او همدارنګه د نړیوالو سازمانونو لپاره یو مهم د اړیکو وسیله ده، چې په جنوا کې موقعیت لري. په سوئزرلینډ کې فرانسوي هم هغه ځانګړتیاوې لري چې په نورو فرانسوي ژبو هېوادونو کې موندل کیږي، مګر ځینې سیمه ییز توپیرونه هم لري.
د فرانسوي ژبې په یادونې کې د هیواد د تعلیمي نظام کې د دې مهموالی هم دی. په واو او جنوا کینتونونو کې په ډیرو ښوونځیو کې زده کړه په فرانسوي ژبه ترسره کیږي، او دا د دې سیمو په عامه او کلتوري موسسو کې د اړیکې اصلي ژبه ده. سوئزر فرانسوي د فرانسې فرانسوي نه توپیر لري، په لومړي سر کې په لغت او ځینې تلفظ اړخونو کې.
ایټالیایي ژبه په تیچینو کینتون کې کارول کیږي، چې په سوئزرلینډ کې دی او د ایټالیا سره پوله لري. په دې سیمه کې، ایټالیایي د اړیکو اصلي ژبه ده، او د کلتوري او تعلیمي ادارو په تصدیق کې هم اهمیت لري. د سوئزرلینډ ایټالیایي ژبه د ایټالیا د معیار څخه ورته ده، مګر د سیمې ځینې محلي ځانګړتیاوې لیدل کیږي.
تیچینو د سوئزرلینډ یوازینی کینتون دی چیرې چې ایټالیایي ژبه د رسمي اسنادو او ورځني ژوند لپاره اصلي ژبه ده. ژبه د دې سیمه ایزو کلتور په ځانګړې توګه په هنر، موسیقي او خوراکي صنعت کې مهمه رول لري، چې د دې ایټالیایي ریښو سره نږدې تړاو لري. په سوئزرلینډ کې ایټالیایي د ایټالیا سره د اړیکو او د دوو هیوادونو تر منځ سوداګرۍ لپاره مهم ژبنی کانال دی.
ریتورومانش ژبه، یا لاتینی رومانی، د سوئزرلینډ رسمي ژبه ده، مګر د هغې کارول د ګرابینډن کینتونونو پورې محدود دي، چیرې چې دا د 1٪ څخه کم اوسیدونکو لخوا کارول کیږي. ریتورومانش څو لهجې لري، مګر معیاري بڼه یې "سورش" (Sursilvan) یا بلل کیږي. دې ژبې تاریخي اړیکه د رومان ژبو سره لري، لکه لاتیني، او د رومي امپراتورۍ د دې سیمې پر وړاندې تاثیرات څرګندوي.
دا ورځ یوازې په شخصي ژوند او کلتور کې کارول کیږي، مګر په وروستیو څو لسیزو کې د دې د ژبې د ساتنې لپاره مختلف کلتوري او ژبنۍ پروګرامونو له لارې یو ځینې تمایلات شتون لري. ریتورومانش ژبه هم په ځینو حکومتي ادارو کې د ګرابینډن سره کارول کیږي، او د دې ادبیات او دودونه فعالانه زده کیږي او ساتل کیږي.
د سوئزرلینډ څو ژبنۍ د دې سیاسي جوړښت لپاره مهمه ارزښت لري. هیواد 26 کینتونونو ته ویشل شوی دی، چې هر یو کولی شي یوه یا څو رسمي ژبې وکاروي. دا هرې سیمې ته اجازه ورکوي چې خپله ژبنۍ پیژندنه وساتي، پداسې حال کې چې متحد دولت جوړښت ملاتړ کوي.
سوئزرلینډ د سیاسي فدرالیزم د اصولو تابع دی، چې دا هر کینتون ته د خپلواکې پاتې کیدو اجازه ورکوي او هغه مسلې حل کړي چې د ژبې او زده کړې سره تړاو لري. د فدرالي جوړښت د ژبنۍ پالیسۍ باندې پراخه اغیز لري، په ځانګړي توګه په هغو کینتونونو کې چیرې چې د دوو یا زیاتو ژبو په اړه خبرې کیږي. بیلګه داده، هغه کینتونونه چې دوه ژبې کاروي، باید دوه ژبنۍ زده کړې برابر کړي، او په کینتونونو کې چې درې یا څلور ژبې وی، باید ترمنځ توازن وساتي.
سوئزرلینډ هم د اقلیتونو حقوقو ته فعالانه پامه کوي، او د دې څلورو رسمي ژبو هر یوه په دولت جوړښت کې خپل ځانګړی ځای لري. بیلګه داده، فدرالي قوانین او اسناد په ټولو څلورو ژبو خپاره کیږي، او د دولتي جشنونو په مهال مختلفې ژبې کارول کیږي ترڅو د هیواد څو ژبنۍ طبیعت په ګوته کړي.
د سوئزرلینډ ژبنی سیاست د ټولو ژبو د برابرۍ اصولو پراساس دی. په ښوونځي کې، ماشومان نه یوازې د خپلې سیمې ژبه زده کوي، بلکې د هیواد نورې ژبې هم زده کوي، چې د څو ژبنیو پرمختګ لپاره مرسته کوي. په هغو کینتونونو کې چې په دوو یا درې ژبو خبرې کیږي، ښوونځي د دې ټولو ژبو او همدارنګه بهرنیو ژبو، لکه انګلیسي، تدریس کوي.
په سوئزرلینډ کې زده کړې ادارې د ټولو څلورو رسمي ژبو له مخې زده کړه ترسره کوي. دا د محصلانو لپاره د دې توان ورکوي چې د نورو سیمو سره اړیکه ونیسي او مختلف کلتوري او علمي منابعو ته لاسرسی ولري. په پوهنتونونو او علمي انسټیټوټونو کې هم معمولاً په څو ژبو څیړنې او خپرونې ترسره کیږي، چې د هیواد ژبني او کلتوري پیژندنې لپاره مرسته کوي.
د سوئزرلینډ ژبني تنوع د دې کلتور او دولتي سیستم یوه مهمه برخه ده. څلور رسمي ژبې - المانی، فرانسوي، ایټالیایي او ریتورومانش - د هیواد له اوږدې تاریخ او د هغې د یوازیني پیژندنې د ساتنې او پراختیا لپاره دې د هڅو استازیتوب کوي. څو ژبنۍ پر ټولو ژوندیو برخو اغیزه لري، چې سیاسي، تعلیمي او ورځني اړیکه په ګوته کوي، چې سوئزرلینډ د اروپا تر ټولو دلچسپه او متنوع ژبني ټولنو څخه یوه ګرځوي.