تاریخی انcyclopedia
د زامبیا خپلواکي، چې ۲۴ اکتوبر ۱۹۶۴ کال کې اعلان شوه، د هیواد لپاره یوه مهمه تاریخي پیښه وه، چې د سیاسي، اقتصادي او ټولنیز پرمختګ په برخه کې یې اغیزه کړې ده. دا پروسه د محلي وګړو د حقوقو او آزادۍ لپاره د اوږدې مبارزې نتیجه وه، او همدارنګه د استعماري واکمنانو او د هیواد د اوسیدونکو ترمنځ د متضادۍ شدت. په دې مقاله کې به موږ د خپلواکۍ لپاره د پیښو لاملونه، کلیدي پیښې چې په پروسه کې اغیزه وکړه، او د زامبیا لپاره پایلې وڅیړو.
زامبیا، چې مخکې د شمالي رودیزیا په نوم پیژندل شوې، د ۱۹ پېړۍ په وروستیو کې د بریتانیا امپراطورۍ د استعمار لاندې راغله. د بریتانیا جنوبي افریقا شرکت، چې د سیسیل رودس تر کنټرول لاندې و، د مسو شتمنیو پراختیا ته شروع وکړه، چې د کان کیندنې صنعت ته د چټک پرمختګ لامل شو. خو، استعماري اداره د محلي خلکو د ګټو په پام کې نیولو کې پاتې راغله، چې د نارضایتي او خپلواکۍ غوښتنې زیاتیدو لامل شوه.
په ۱۹۴۸ کال کې د افریقي ملي کانګرس تاسیس وشو، چې د استعماري رژیم خلاف د لومړنیو سیاسي غورځنګونو له جملې څخه و. له ۱۹۵۰مو کالو څخه د نارضایتي زیاتیدل مختلفې سیاسي موسسو ته د خپلواکۍ غوښتنې لامل شوی.
د زامبیا لپاره د خپلواکي مبارزه د څو کلیدي پړاوونو له لارې تیریده. په ۱۹۵۳ کال کې د رودیزیا او نیاسالند فدراسیون تاسیس شو، چې شمالي او جنوبي رودیزیا او همدارنګه نیاسالند (اوسنی مالی) متحد کړل. دغه اتحاد د محلي خلکو لپاره ګټه ونه درلوده او نارضایتي یې زیاته کړه.
په ۱۹۶۰مو کلونو کې، د استعماري کنټرول د کمزوري کېدو وروسته، محلي رهبران خپلې هڅې زیاتې کړل. کینت کاؤنډا، چې د هیواد یو مخکښ سیاستمدار و، د افریقي ملي کانګرس رییس شو او د خپلواکۍ لپاره کمپاین پیل کړ. په ۱۹۶۳ کال کې، د اوږدو اعتراضونو او سیاسي فعاليتونو وروسته، بریتانیا د انتخاباتو ترسره کولو ته چمتو شوه.
د ۱۹۶۴ کال د جنوري په میاشت کې انتخابات وشول، چې پکې افریقي ملي ګوند د کینت کاؤنډا تر مشرۍ لاندې بریالی شو. دا د خپلواکۍ په لټه کې یو مهم ګام و، ځکه نوې واکمنۍ د محلي خلکو د ژوند د شرایطو ښه کولو او د منابعو ملي پالي لپاره اصلاحات پیل کړل.
د ۱۹۶۴ کال په دوبي کې سیاسي وضعیت تنګ شو، او ټولنې د خپلواکۍ فوري غوښتنه وکړه. بریتانیا، چې د شخړو مخه نیولو هڅه کوله، د خپلواکۍ د ورکولو لپاره مذاکراتو ته چمتو شوه. دغه مذاکرات د پراخو احتجاجونو او مظاهرو په غوښتنه ترسره شول.
د ۱۹۶۴ کال د اکتوبر پر ۲۴مه زامبیا رسمي ډول خپلواکي اعلان کړه. کینت کاؤنډا د هیواد لومړی ولسمشر شو، او د هغه حکومت د استعماري حکومت له خوا پاتې ټولنیزو او اقتصادي مسایلو د حل کولو لپاره کار پیل کړ. خپلواکي د زامبیایي خلکو تر منځ د خوشحالۍ او راتلونکي ښه کولو امید سره مخ شوه، او هیواد د ۱۹۶۰مو کلونو په African independence wave کې ګډون وکړ.
د زامبیا خپلواکي د هیواد په ټولنیز-اقتصادي جوړښت کې مهم بدلونونه راوړي. نوې حکومت خپلې هڅې پر دې تمرکز کړې چې ملت جوړول، د ژوند د معیار ښه کول او د خلکو د پوهې لوړول. نوې اساسي قانون تصویب شوه، چې د ولس د سیاسي حقوقو او آزادیو ضمانت وکړ.
مګر زامبیایي اقتصاد، چې په پراخه کچه د مسو په صادراتو متکي و، له یو شمېر ستونزو سره مخ شو. د نړیوالو بازارونو کې د مسو د بیو نوسانات، او همدارنګه د پانګونې او زیربنا د کمښت له امله اقتصادي پرمختګ سخت شو. حکومت د کلیدي اقتصادي سکټورونو ملي کولو هڅې وکړې، چې هم دې هم تضادونه رامنځته کړل.
د خپلواکۍ په لومړیو کلونو کې د کینت کاؤنډا تر مشرۍ لاندې حکومت د خپل اقتدار پیاوړتیا کې فعال و. په ۱۹۷۲ کال کې یوه ګوندیز نظام معرفي شو، چې د سیاسي مخالفینو محدودیت رامنځته کړ. مګر، سره له دې، حکومت د ټولنیزو اصلاحاتو له امله د خلکو ملاتړ ته ادامه ورکړه.
په ۱۹۹۱ کال کې، د اقتصادي بحران او د ټولنیزې نارضایتي تر فشار لاندې، کینت کاؤنډا د څو ګوندي انتخاباتو ته چمتو شو، چې دې ته یې د استعفا لامل شو. دا د زامبیا لپاره یوه علامتي پیښه وه، او نوې دیموکراتیک پروسې په هیواد کې رامنځته کېدو ته لاړ.
د زامبیا خپلواکي د انسان حقونو او آزادۍ لپاره د مبارزې یوه نښه شوه. دې نورو هیوادونو ته د استعمار او ظلم ضد مبارزې لپاره الهام ورکړ. د استعمار د پروسې او د محلي خلکو د آزادیدو پروسه د نوې افریقي هویت د جوړېدو لپاره مهم ګام و.
مګر خپلواکي هم نوې چیلنجونه راولاړ کړل چې د سیاسي ثبات، اقتصادي پرمختګ او ټولنیز عدل سره تړاو لري. زامبیا د دې مسلو پر وړاندې مبارزه کوي ترڅو د خپل خلکو لپاره یو عادلانه او پایدار ټولنې جوړ کړي.
د زامبیا خپلواکي د ۱۹۶۴ کال د اکتوبر پر ۲۴مه د هیواد او ټولې قاره لپاره یوه مهمه مرحله وه. دا پیښه د استعماري واکمنۍ پای اعلان کړ او د زامبیایي خلکو لپاره د نوې دورې پیلامه وشوه. خپلواکي د راتلونکي د ښه کولو لپاره امید راوړ، که څه هم هیواد لا هم له سختو چیلنجونو سره مخ دی.
د زامبیا د خپلواکۍ لپاره مبارزه د ځان ټاکنې حق او د ټولو ملتونو لپاره د آزادۍ ارزښت یادونه کوي. زامبیا پر خپل تېر درسونه زده کوي او د پليزې راتلونکي لپاره هڅه کوي.