تاریخی انcyclopedia
د اوګند تاریخ یو شتمن او متنوع پروسه ده چې د مختلفو کلتورونو، سلطنتونو او بهرنیو ځواکونو ترمنځ د پیښو پېړۍ پکې شاملې دي. اوګند، چې د ختیځ افریقا په زړه کې موقعیت لري، د خپلو ښکلي منظرونو، د قومونو تنوع او پیچلي تاریخ لپاره پیژندل شوې، چې په کې استعمار، د آزادۍ لپاره مبارزه او د نن ورځې سیاسي او اقتصادي چلینجونه شامل دي.
د آثار ساینس موندنو په وینا، د اوګند سیمه له پخوانیو وختونو راهیسې له خلکو سره آباد وه. تقریباً ۴۰۰۰ کاله کله چې د زېږېدنې څخه مخکې، دلته قبیلې شتون درلود چې ښکار او راټولونه یې کوله. د زرو کلونو په اوږدو کې په دې سیمه کې مختلف کلتورونه او قبیلې وشته، لکه بانتو او نیلوتیک خلک، چې د کرنې او مالدارۍ технологии یې راوړې.
د سلطنتونو شتون د اوګند په تاریخ کې مهمه برخه شوه. ترټولو مشهور یې د بونیرو او بګاندا سلطنتونه ول چې په ۱۴م او ۱۵م پیړیو کې جوړ شول. د بونیرو سلطنت د هیواد په لویدیځ کې موقعیت درلود، پداسې حال کې چې بګاندا، چې تر ټولو ځواکمن سلطنت و، د اوګند په مرکز کې، د ویکتوریا په جهیل کې پروت و. دې سلطنتونو خپل حکومتونه او سازمان شوي ټولنې درلودې، او دوی د سوداګرۍ او کلتور پراختیا پیل کړه.
په ۱۹مې پیړۍ پای کې اوګند د اروپایانو استعمارګرو، په ځانګړې توګه بریتانویانو پام ځان ته راجلب کړ. په ۱۸۸۸ کې، د بریتانوي ختیځ افریقا د شرکت فعالیتونه په دې سیمه کې پیل شول، چې د محلي حاکمانو او قبیلو سره شخړې ته لاره هواره کړه. په ۱۸۹۴ کې، اوګند د بریتانیا د پروتیکتویت په توګه اعلان شوه، او بریتانوي استعمارګرو خپل مدیریتي سیستم او کلتور رامینځته کړ.
د بریتانوي کنترول په لاندې د هیواد په ټولنیز او اقتصادي جوړښت کې مهمې بدلونونه پیل شول. بریتانویانو د سړکونو او اورګاډي د پټلیو په شمول زیربناوې پراخه کړې، چې د سوداګرۍ او مهاجرت ودې ته وده ورکړه. په هر caso کې، استعمار حکومت هم د محلي خلکو ژوند خراب کړ چې اکثره وخت یې استثمار او سرکوب ته مخامخ شوي.
د ۲۰ مې پیړۍ له پیل څخه په اوګند کې د آزادۍ غوښتنې ملي حرکتونه رامنځته شول. د دې حرکتونو څخه یو د اوګند خلکو ټولنې (Uganda National Congress) و چې په ۱۹۵۲ کې تاسیس شوی و. تر ۱۹۶۰ میاشت کې، په اوګند کې لومړني انتخابات ترسره شول، او محلي ګوندونه شهرت ترلاسه کړ.
په ۱۹۶۲ کې، اوګند رسمي ډول خپلواکي ترلاسه کړه، او میلتون اوبوټه د هیواد لومړی لومړی وزیر و. آزادۍ ته خوشالې د خوشالۍ سره استقبال کېده، مګر سیاسي وضعیت لاهم ناارامه و. اوبوټه، چې د اوګند خلکو د کانګرس استازیتوب کړی و، د بګاندا سلطنت په ګډون د نورو سیاسي ډلو مخه نیوونه وکړه.
د میلتون اوبوټه واک د ثبات په هیلو سره پیل شو، مګر ژر تر ژره بحران ته لاړ. په ۱۹۶۶ کې، اوبوټه پارلمان انحلال کړ او د یوه نظامي کودتا ترسره کړ، چې د دیکتاتورۍ رژیم رامنځته شو. په دې وخت کې د سیاسي مخالفانو سرکوب او د قومونو په ځانګړي توګه د بګاندا د خلکو تعقیب پیل شو.
اوبوټه د ملي کولو او د ځمکې اصلاحاتو پالیسي تعقیب کړه چې د اقتصادي ستونزو او د خلکو د نارضایتي لامل شوه. په پایله کې، په ۱۹۷۱ کې، هغه د ایدی امین له خوا د سخت نظامي کودتا له امله له قدرت څخه لرې شو.
ایدی امین د اوګند په تاریخ کې د ترټولو مشهور او وحشتناک دیکتاتورانو څخه و. د هغه واک، چې د ۱۹۷۱ څخه تر ۱۹۷۹ پورې دوام درلود، د پراخو سرکوبونو، د بشري حقونو سرغړونو او قومي پاکوۍ په وخت کې و. امین د لویدیځو مخالفو پالیسیو تعقیب وکړ چې د هیواد په نړیواله کچه انزوا له امله شوه.
په اوګند کې اقتصادي وضعیت خراب شو، او زیات شمېر خلک ووژل شول یا د هیواد پریښودو ته اړ شول. په ۱۹۷۹ کې، د همسایه هیوادونو او یاغیانو کامیابه مداخلې وروسته، ایدی امین لرې شو، او اوګند بیا د بدلونونو په لور لاړ.
د امین د سقوط وروسته، په هیواد کې د بیا رغونې یو پیچلی پروسه پیلیږي. په لومړي پړاو کې، واک موقتي حکومتونو ته وړاندې شو، مګر سیاسي ناپایداري لاهم د هیواد تعقیبوله. په ۱۹۸۰ کې انتخابات وشول، چې میلتون اوبوټه بیرته واک ته راستون شو. مګر د هغه واک بیا هم نه پریښودونکی ثابت شو، او ژر نوي شخړې ښکارې شوې.
په ۱۹۸۵ کې، اوبوټه د نظامي کودتا په پایله کې لرې کړای شو، او د جنرال توری کیګوتا موسیووینی واک ته وخوت. هغه د اوګند د ازادۍ ملي جبهه رهبري وکړه، چې د امین وروسته جوړو شویو رژیمونو سره مبارزه وکړه. موسیووینی او د هغه حکومت د هیواد د بیا رغونې او اقتصادي وضعیت د ښه کولو لپاره اصلاحات پیل کړل.
له ۱۹۸۶ کال راهیسې، اوګند مهم بدلونونه تجربه کوي. موسیووینی د اقتصادي اصلاحاتو پروګرام پیل کړ چې د بازار بدلونونو او د شخصي سکتور د ودې لپاره و. د هغه رژیم ځینې بریاوې راوړې، لکه د اقتصادي ودې، د کرنې او تعلیم ښه والی.
خو، د موسیووینی حکومت هم د دیکتاتورۍ تمایلاتو، د مخالفینو سرکوب او د بشري حقونو سرغړونو لپاره د تنقید سره مخ شو. په ۲۰۰۵ کې، اوګند څو ګونده سیسټم ته راستنه شوه، مګر د موسیووینی حکومت لاهم د مشليش او د خلکو د نارضایتي سبب و.
د اوګند تاریخ د مبارزې، هیلو او د ستونزو د پرتو یوه کیسه ده. د پیچلو شېبو سره سره، اوګند لاهم مخ په وړاندې روانه ده، د خپلو وګړو ژوند ښه کولو او د ختیځ افریقا په سیمه کې د خپل رول پیاوړي کولو لپاره هڅه کوي. مهمه ده چې د تاریخ درسونه په یاد وسړو ترڅو د تیرو غلطیو تکرار نه شي او د هیواد ټولو اوسیدونکو لپاره روښانه راتلونکی جوړ شي.