دانشنامه تاریخی
دین باستانی هند شامل در هم تنیدگی پیچیده‌ای از باورها، آیین‌ها و فلسفه‌هایی است که طی هزاران سال توسعه یافته‌اند. از باورهای اولیه انیمستی تا شکل‌گیری سیستم‌های دینی، مانند هندوئیسم، بودیسم و جینیسم، دین هندی بخش مهمی از میراث فرهنگی این سرزمین است.
در مراحل اولیه وجود تمدن هندی، باورهای دینی بر اساس انیمیزم — اعتقاد به ارواحی که در طبیعت زندگی می‌کنند — بنا شده بود. مردم نیروهای طبیعت مانند رودخانه‌ها، کوه‌ها و جنگل‌ها را گرامی می‌داشتند و آیین‌هایی برای آرامش این ارواح برگزار می‌کردند.
پرستش نیاکان نیز نقش مهمی ایفا می‌کرد. نیاکان به عنوان محافظان خانواده مورد احترام قرار می‌گرفتند و به ارواح آنها قربانی داده می‌شد. این مفهوم در اشکال مختلف تا به امروز حفظ شده است.
با ظهور آریایی‌ها در حدود 1500 سال قبل از میلاد، دین ودایی در هند توسعه می‌یابد که بر اساس متون مقدس — وداها — بنا شده است.
وداها به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شوند: ریگ‌ودا، ساماودا، یاجورودا و آتارواودا. این متون شامل سرودها، دعاها، آیین‌ها و تفکرات فلسفی هستند. وداها به عنوان پایه‌ای برای توسعه بیشتر فلسفه و دین هندی تبدیل شدند.
آیین‌هایی که بر اساس متون ودایی بنا شده‌اند، نقش مرکزی در زندگی دینی ایفا می‌کردند. قربانی‌ها به خدایان برای کسب برکت، حفاظت و رونق انجام می‌شدند.
هندوئیسم، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دین‌های جهانی، از سنت ودایی ظهور کرده و در طی هزاران سال شکل گرفته و عناصر باورها و فرهنگ‌های محلی را در خود گنجانده است.
هندوئیسم شامل خدایان و الهه‌های متعددی است، مانند برهما، ویشنو و شیوا، که هرکدام جنبه‌های مختلفی از زندگی و کائنات را تجسم می‌بخشند. ظهور این گونه الهه‌ها به تنوع باورها و شیوه‌های مختلف در چارچوب هندوئیسم کمک کرده است.
هندوئیسم شامل مدارس فلسفی مختلفی، مانند ویدانتا، سانکیا و یوگا است که راه‌های مختلفی را برای درک طبیعت واقعیت و رهایی روحی (موکشا) ارائه می‌دهند.
بودائیسم در قرن ششم قبل از میلاد به عنوان پاسخی به سنت ودایی ظهور می‌کند و دیدگاه‌های جایگزینی درباره زندگی، رنج و راه رسیدن به رهایی را ارائه می‌دهد.
بنیان‌گذار بودائیسم Siddhartha Gautama است که به عنوان بودا شناخته می‌شود. آموزه‌های وی درباره چهار حقیقت شریف و راه هشت‌گانه بر رهایی از رنج و دستیابی به نیروانا تأکید دارد.
بودائیسم به سرعت در هند گسترش یافت و سپس به دیگر کشورها مانند نپال، سری‌لانکا، چین، کره و ژاپن رسید. این منجر به تشکیل شاخه‌های مختلفی، مانند تِره‌اوادا و مَهّایانا گردید.
جینیسم در هند تقریباً همزمان با بودائیسم ظهور کرد و بر عدم خشونت (آهیمسا) و پاکیزگی روح تأکید می‌کند.
مؤسس جینیسم، ماهاویرا است که بر اهمیت رهایی از وابستگی‌های مادی و تلاش برای خودسازی تأکید می‌کند. جینی‌ها پیرو اصول اخلاقی سخت‌گیرانه‌ای، از جمله حفاظت از زندگی در تمامی اشکالش، هستند.
دین نقش مهمی در شکل‌گیری جامعه هندی ایفا کرده است. سیستم کاست که ریشه در آموزه‌های دینی دارد، تأثیر زیادی بر ساختارهای اجتماعی و روابط انسانی گذاشته است.
سیستم کاست جامعه هندی را به چهار وارنا اصلی تقسیم می‌کند: برهمن‌ها (روحانیون)، کشاتری‌ها (جنگجویان)، وایشیاها (تجار) و شودراها (خدمتکاران). این سیستم، هرچند که توسط اصلاح‌گران معاصر محکوم شده، مدتی طولانی بر روی روابط اجتماعی تأثیر گذاشته است.
دین باستانی هند یک پدیده چندوجهی و عمیق است که همچنان بر جامعه معاصر تأثیرگذار است. از سنت ودایی تا باورهای مدرن، دین بنیان‌های فرهنگی و فلسفی تمدن هندی را شکل داده است. مطالعه سنت‌های دینی هند به درک بهتر تنوع و پیچیدگی این فرهنگ باستانی کمک می‌کند.