دانشنامه تاریخی
تاجیکستان، به عنوان بخشی از آسیای مرکزی، مسیر طولانی را در تاریخ خود طی کرده است، به ویژه در دوره‌های حکومت امپراتوری‌های بزرگ، مانند امپراتوری روسیه و اتحاد جماهیر شوروی. این مراحل تأثیر زیادی بر توسعه اجتماعی-اقتصادی منطقه و همچنین بر ساختارهای فرهنگی و سیاسی آن گذاشت. تأثیر روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی بر تاجیکستان بیش از یک قرن به طول انجامید، از اواخر قرن نوزدهم تا فروپاشی اتحاد شوروی در سال 1991.
در سال 1868، پس از چندین دهه بی‌ثباتی و جنگ‌ها، سرزمین امروز تاجیکستان به بخشی از امپراتوری روسیه تبدیل شد. در این زمان تاجیکستان در قلمرو خانات بخارا بود که زیرمجموعه امپراتوری روسیه بود. امپراتوری روسیه تلاش می‌کرد تا نفوذ خود را در آسیای مرکزی تقویت کند و تاجیکستان با موقعیت استراتژیک خود، به عنوان یک هدف مهم در بازی ژئوپلیتیکی تبدیل شد.
از سال 1868، روسیه به‌طور فعال در امور منطقه دخالت کرد و در سال 1873 تاجیکستان به‌طور رسمی از طریق امضای قراردادی با امارت بخارا به امپراتوری روسیه ملحق شد. در دهه‌های بعد، مقامات روسی اقداماتی برای تقویت کنترل بر این منطقه انجام دادند، از جمله مأموریت‌های نظامی، تشکیل ساختارهای اداری و احداث زیرساخت‌ها.
توجه ویژه‌ای به توسعه تجارت و کشاورزی معطوف شد. ساخت جاده‌های آهنی، مانند خطی از سمرقند به تاشکند، امکان بهبود ارتباطات بین تاجیکستان و سایر بخش‌های امپراتوری را فراهم کرد که به رشد اقتصادی نیز کمک کرد. در عین حال، روسیه به‌طور فعال تکنولوژی‌ها و روش‌های جدید کشاورزی را معرفی کرد که نقش مهمی در اقتصاد کشاورزی منطقه ایفا کرد.
امپراتوری روسیه همچنین تأثیر زیادی بر آموزش و فرهنگ در تاجیکستان گذاشت. در این زمان مدارس و مؤسسات آموزشی شروع به باز شدن کردند که در آنها علوم و زبان‌های جدید آموزش داده می‌شد. در نتیجه، روسیه توانست استانداردهای آموزشی غربی و ایده‌های جدید را در زندگی فرهنگی و اجتماعی منطقه گنجانده کند. با این حال، روابط بین مقامات روسی و مردم محلی تاجیک پیچیده بود و روسی‌سازی منطقه باعث نارضایتی و مقاومت در میان بسیاری از ساکنان محلی شد.
پس از انقلاب 1917 و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، تاجیکستان بخشی از سیستم سیاسی و اقتصادی جدید شوروی شد. در سال 1924، جمهوری خودمختار تاجیکستان در قالب جمهوری شوروی ازبکستان تأسیس شد و در سال 1929 به جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان تبدیل گردید. این رویداد به نقطه عطفی در تاریخ تاجیکستان تبدیل شد، زیرا جمهوری به‌طور رسمی در چارچوب اتحاد شوروی به رسمیت شناخته شد.
قدرت شوروی تغییرات جدی‌ای را در ساختار اجتماعی-اقتصادی تاجیکستان به ارمغان آورد. یکی از اولین اقدامات، اجرای اصلاحات ارضی بود که مالکیت سنتی زمین را تحت تأثیر قرار داد. دهقانان از تعهدات فئودالی رها شدند و به مالکیت جمعی زمین منتقل شدند که آغازگر فرایند جمع‌آوری بود. حکومت شوروی همچنین به‌طور فعال صنعتی‌سازی را آغاز کرد که منجر به ایجاد صنایع جدید در تاجیکستان، از جمله در زمینه نساجی و صنایع غذایی شد.
همزمان با این، شهرنشینی آغاز شد و تعداد زیادی از مردم به‌دنبال کار در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها به شهرها مهاجرت کردند. شهرها و محله‌های جدید رشد کردند و فرهنگ و زندگی اجتماعی کشور تحت تأثیر ایدئولوژی شوروی تغییر کرد. در این زمان همچنین زیرساخت‌ها به‌طور فعال توسعه یافتند، از جمله ساخت جاده‌ها، پل‌ها، راه‌آهن‌ها و تأسیسات انرژی.
در دهه‌های 1920 و 1930، حکومت شوروی به‌طور فعال کمپین‌هایی را برای مبارزه با سنت‌های مذهبی که مدت‌ها در زندگی جامعه تاجیک نقش مهمی داشتند، آغاز کرد. شوروی‌ها بی‌خدایی را تبلیغ کردند و مساجد و دیگر مؤسسات مذهبی را بستند که این موضوع باعث ایجاد مقاومت قوی از سوی محافل مذهبی شد. با این حال، به‌طور کلی، تغییرات انجام‌شده در این دوره به‌طور قابل توجهی تاجیکستان و اقتصاد آن را متحول کرد.
حکومت شوروی تغییرات قابل توجهی در زندگی اجتماعی و فرهنگی تاجیکستان به‌وجود آورد. یکی از مهم‌ترین اقدامات، توسعه آموزش بود. مدارس و مؤسسات جدید افتتاح شدند که سطح سواد در جامعه را افزایش داد. حکومت شوروی به‌طور فعال زبان روسی را به عنوان زبان ارتباطات بین‌مللی معرفی کرد که به تقویت ارتباطات بین مردم مختلف آسیای مرکزی و روسیه کمک کرد.
فرهنگ شوروی به‌طور فعال به زندگی روزمره مردم نفوذ کرد. تئاترها، سینماها، مجلات ادبی و مدارس هنری ایجاد شدند. در سطح دولت، کمپین‌هایی به‌منظور توسعه ادبیات، هنر و موسیقی به سبک شوروی برگزار شد. تبلیغ ارزش‌های سوسیالیستی، مانند کار، جمع‌گرایی و ایمان به آینده‌ای روشن، در اشکال مختلف هنر و رویدادهای عمومی منعکس می‌شد.
با این حال، تغییرات تنها به جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی محدود نمی‌شد. در سطح سیاسی، تاجیکستان، مانند سایر جمهوری‌های شوروی، تحت کنترل شدید دولت مرکزی در مسکو بود. قدرت به احزاب کمونیستی محلی تعلق داشت، اما تصمیمات در مهم‌ترین مسائل در مسکو اتخاذ می‌شد. نکته مهم در تاریخ تاجیکستان در این دوره، مشارکت جمهوری در جنگ بزرگ میهنی بود که طی آن تعداد قابل توجهی از سربازان و کارگران تاجیک برای کار در جبهه و پشت جبهه بسیج شدند.
اقتصاد تاجیکستان شوروی عمدتاً کشاورزی بود، اما در دوره صنعتی‌سازی در دهه‌های 1930 و 1940 تغییرات قابل توجهی آغاز شد. صنایع، به‌ویژه صنایع نساجی و معدنی، به لطف برنامه‌های شوروی آغاز به رشد کردند. تاجیکستان به تأمین‌کننده مهم پنبه تبدیل شد که در مزارع بزرگ کشت می‌شد و همچنین به صادرات می‌رفت. در نتیجه، کشور به حلقه مهمی در زنجیره کشاورزی اتحاد شوروی تبدیل شد.
با این حال، مدرنیزاسیون صنعتی و کشاورزی در تاجیکستان بدون چالش نبود. مشکلات تأمین منابع، چالش‌های تأمین آب برای آبیاری و کمبود نیروی کار ماهر همچنان موانع جدی‌ای بودند. علاوه بر این، حکومت شوروی اغلب منافع سایر جمهوری‌ها و نیازهای کشور به‌طور کلی را بالاتر از نیازهای محلی قرار می‌داد که این نیز تنش‌هایی را در منطقه به همراه داشت.
در دهه‌های 1980 و 1990، تاجیکستان تغییرات جدی‌ای را تجربه کرد که منجر به فروپاشی اتحاد شوروی شد. پس از مرگ استالین در سال 1953، حکومت شوروی به تدریج از سیستم مدیریت سخت مرکزی عقب‌نشینی کرد که این امر منجر به تغییرات اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی شد. با این حال، مشکلات اقتصادی و سیاسی در آسیای مرکزی، از جمله تاجیکستان، همچنان انباشته می‌شد. در سال 1991، پس از فروپاشی اتحاد شوروی، تاجیکستان به یک کشور مستقل تبدیل شد.
دوره شوروی در تاجیکستان رد پای عمیقی بر جای گذاشت. این دوره به تغییرات قابل توجهی در ساختار اجتماعی-اقتصادی منجر شد، وضعیت سیاسی را تغییر داد و بر فرهنگ و زندگی اجتماعی تأثیر گذاشت. با وجود برخی مشکلاتی که تاجیکستان در دوران اتحاد شوروی با آنها روبه‌رو بود، این دوره بخش مهمی از تاریخ کشور محسوب می‌شود و بسیاری از عناصر شکل‌گرفته در این دوره هنوز هم تا به امروز باقی مانده است.