تاریخی انcyclopedia
ایټالیا د ګڼ شمېر لویو ادبي اثار کورنۍ ده، چې د نړې د کلتور په تاریخ کې یې نه هیریدونکی اثر پریښی. ایټالیايي ادبیات د پیړیو په اوږدو کې پرمختګ کړی او د اروپایي او نړیوال ادبي دودونو په جوړولو کې یې مهمه ونډه درلوده. له لرغوني رومي لیکوالانو څخه تر معاصرو لیکوالانو پورې، ایټالیايي ادبیات د خپلو متنوع سټایلونو، ژانرونو او موضوعاتو سره پام را بدلوي. دغه مقاله به د ایټالیا د مشهور ادبي اثار په اړه خبرې وکړي چې د نړیوال ادبي بهیر په وړاندې اغیزه لري.
د ایټالیا د ادبیاتو تاریخ د لرغوني روم په دور کې پیل کیږي، کله چې د ننۍ ایټالیا په جزیره کې یوه لویه تمدن وده وکړه، چې نړۍ ته یې برجسته لیکوالان ورکړل. د لرغوني ادبیاتو له خورا مشهور اثار څخه "اینیډ" د ورګیل دی. دغه حماسه، چې په ۱ پډل کې لیکل شوې، د قهرمان انياس او د هغه ملګرو سفر د ټرویا نه تر ایټالیا پورې بیانوي، چیرې چې هغه د روم نسل ته بنسټ کېښود. "اینیډ" د وروسته ادبیاتو په وړاندې ستر اغیزه وکړه او د روم د ملي وياړ نښه شوه.
سربیره پردې، د اووید "متامورفوس" اثر هم کم مهم نه دی، چې د خدایانو، خلکو او مخلوقاتو د بدلونونو په اړه افسانې، داستانونه او کیسې راټولوي. دغه اثر په اروپا کې قوي اثر پریښی او د ګڼو لیکوالانو او هنرمندانو الهام و.
منځنی ایټالیايي ادبیات د ملي ژبې جوړیدو او مهمو تاریخي پیښو سره تړاو لري. د دغه دور یوه له مهمو اثار نه "مقدس کمیدي" د دانتي الیګیري دی، چې په ۱۴ پیړۍ کې لیکل شوی. دا یوازې یوه شعر نه ده، بلکې یوه بشپړه فلسفي سیسټم دی چې د دانتي سفر درې پادشاهیو ته: جنجال، پاکول او جنت ته بیانوي. "مقدس کمیدي" د بشري مصیري، اخلاق او د انسان ځای په نړۍ کې د پوهیدو لپاره بنسټ شو. دانتي د ایټالیايي ادبیاتو د ادبي ژبې بنسټ کېښود، چې دا يې د عامو خلکو لپاره ډیر روښانه او لاسرسی کړ.
د "مقدس کمیدي" سربیره، د دغه دور یو بل مهم اثر "کانزونیر" د فرانچسکو پټرارکا دی. دغه شعرونه د مینې د معشوقې لورا ته وقف شوي، د ایټالیايي شعر یوه له لومړیو مثالي نمونو څخه بریالیتوب لري، چې د اروپایي ادبیاتو باندې قوي اغیزه کړې.
د رنیسانس دوره په ایټالیا کې د لرغونو مفکورو د راستنېدو او د هنر او ادبیاتو نوو شکلونو د لټون وخت و. د ایټالیا د رنیسانس یو له خورا لویو استازو څخه نیکولو ماکیاولی دی. د هغه اثر "شاهزاد" د سیاسي علومو او فلسفې بنسټ جوړونکی شو. په دغه اثر کې ماکیاولی حاکمانو ته د خپل وخت د حقیقي سیاسي وضعیت پر بنسټ مشورې ورکوي، چې له امله یې د یوې سختې، پراګماتیکي فکرونکي په توګه شهرت ترلاسه کړ.
د رنیسانس بل مهم اثر "ډیکامیرون" د جوواني باکاچیو دی. دغه د مینې، چل او انسان طبیعت په اړه کیسې د اروپایي ادبي دود په کې ژور اثر پریښی دی. د باکاچیو کیسې، چې په ژوندۍ او څرګند ژبه لیکل شوې دي، د دغې دور روح تجسم کوي، چیرې چې اخلاق اکثر د ټولنې له معیارونو سره متضاد دي.
په ۱۷-۱۸ پیړیو کې، ایټالیايي ادبیات د کلاسیک او بارک اغیزه تجربه کړه. د بارک یو له خورا مهمو اثار نه "آزاد شوی یروشلیم" د تورکواتو تاسیو دی. دغهheroic اثر، چې د حماسه په سټایل کې دی، د یروشلیم لپاره د صلیبي جګړې په اړه څرګندوي او د سوارانو شجاعت بیانوي. په دغه اثر کې د عیسوي ارزښتونه په څرګنده توګه څرګند شوي، چې د ښې او بدۍ تر منځ جګړه استازیتوب کوي.
سربیره پردې، د لویدجي پولچینو تخلیقاتو، چې د کمدیو او ستیرو لیکوال دی، په یادولو سره د کارلو ګوتسي نمایندګي هم د ایټالیا د تیاتر په پرمختیا کې اغیزه درلوده. دا لیکوالان د ایټالیا د ادبیاتو دودونه دوام ورکړل، د خلکو موضوعات او اړوندې ټولنیزې ستونزې کارولې.
په نولسمه پیړۍ کې، ایټالیا د مهمو تاریخي پیښو له څخه یوه لړۍ وه، چې د هېواد یووالی شاملیږي. دغه پیښې پر ادبیات اغیزه وکړه، چې دا یې ډیر ملیتپالنه او د وطنپالنې او آزادۍ موضوعاتو ته متوجه شو. د دغه دور یوه له مهمو اثار نه "تاریخي منظر" د الیسندرو ماندزوني دی. په دغه اثر کې دی د ایټالیا د یووالي په وخت کې د غریب زراعانو ژوند بیا بیانوي، د ظلموني ټولنیز حقیقت یوه غمیزه انځوروي.
سربیره پردې، په نولسمه پیړۍ کې د جوزيپي ورډي هڅه هم مهمه وه، چې د هغه اوپراوې، لکه "ریګولټو" او "ترایویاتا"، د نړیوالې موسیقۍ کلتور برخه وګرځیدې. ورډي یوازې موسیقي نه ده لیکلې، بلکې د خپلو اوپراوو لپاره متون هم لیکلي، او د هغه کارونه د ایټالیا ادبیات او هنر ته ادامه ورکړې.
معاصر ایټالیايي ادبیات د خپلو مخکنیو دودونو دوام کوي، د مهمو ټولنیزو او سیاسي ستونزو په اړه خپل پام ساتي. د معاصر ایټالیا یوه له لویو لیکوالو څخه امبرتو اکو دی. د هغه ناول "د ګلاب نوم" نړیوال bestseller شو او له دې سره ورته نړیوال پیژندنه ترلاسه کړه. اکو د تاریخي ناول، معما او فلسفې تفکرو عناصرو ترکیب کړی، چې یوه داسې اثر رامنځته کړې چې د ایمان، واک او حقیقت په اړه پوښتنې جوړوي.
سربیره پردې، په شلمي پیړۍ کې داسې لیکوالان هم پام وړ دي، لکه ایټالو کالفینو، چې د فورم او پلاټ سره آزموینې له کبله مشهور شو، په داسې اثارونو کې چې "غیر مرئی ښارونه" او "که د ژمي شپې مسافر" شامل دي. کالفینو د پوست-مدرنیزم نظریې ته وده ورکړه او له هغو دودونو سره لوبې کړې چې پخوا په ایټالیايي ادبیاتو کې شتون درلود.
ایټالیا لا هم د نړیوال ادبي بهیر په یوه له خورا اغیزمنو هېوادونو څخه ده، او د دې اثار د بشریت د کلتور په میراث کې ژور اثر پریښی دی. د ایټالیا ادبیات د موضوعاتو پراخه لړۍ لري - له فلسفې او سیاست نه تر مینې او انسانی طبیعت پورې. د ایټالیا د اثار عظمت نه یوازې د دوی هنري ارزښت کې دی، بلکې د دوی توانایي کې چې پوښتنې راپورته کړي، مهمې ستونزې بحث کړي او د نړیوالې فکر په پراختیا کې ونډه واخلي.