تاریخی انcyclopedia
د لېبیا لرغونی تاریخ د پیښو یوه زړه پورې منظره ده چې زرګونه کاله په کې شامل دي. د افریقا په شمالي ساحل کې موقعیت درلودونکي، لېبیا د لرغوني وخت نه آبادي شوې او د ګڼو تمدنونو لپاره کور شو. د وخت په تیریدو سره، د دې سیمې د ستراتیژیک موقعیت او د طبیعي منابعو له امله مختلفو خلکو پام ځان ته را واړوه.
په اوسني لېبیا کې د انسان وجود لومړي نښې د پالو لیتیک دورې پورې اړه لري، شاوخوا ۲۰۰۰۰ کاله مخکې. د بیراک او تاجورا په شان ځایونو کې د ارکیالوژیکو موندونو له مخې، د لرغونو خلکو شتون تایید شوی چې په دې سیمه کې ښکار او راټولولو سره مشغول وو. د وسایلو د کارونې ډیری موندنې څرګندوي چې دا ټولنې د کډوالۍ طرز ژوند کې وې، چې ښکار او راټولیدل یې کولو.
د نیولیتیک دورې (شاوخوا ۱۰۰۰۰ کاله مخکې) ته په لېبیا کې لومړنۍ میشته ټولنې پیل شوې. خلکو farming سره پیل وکړ، چې د لومړنیو استوګنځیو د رامنځته کولو لامل شو. د اساسي کښتونو کې غنم او جودار شامل وو. دا دوره د خیشت او د ډبرو د پروسس نوې ټیکنالوژیو ظهور هم سره شناخته کیږي.
د لېبیا لومړني اوسېدونکي، بربر، د یوې قومي ډلې په توګه د ژبنیو او کلتوري ځانګړتیاوو سره پیژندل شوي. بربرانو خپلې قبیلوي ټولنې او فرهنګ رامنځته کړ، چې د کډوالي څاروی پالنې او میشته زراعت پر بنسټ و. د پیښو په تیریدو سره بربران خپل منځي دودونه پیاوړي کړل، ځانګړې افسانې او د باور سیستم جوړولو.
په ۱۰۰۰ کلونو کې مخکې له میلاد، بربرانو د فینیقیايي مستعمرو سره اړیکه ټینګه کړه، چې د لېبیا په ساحل کې یې سوداګریزې پستې جوړې کړې. فینیقیان، چې د سمندري سوداګرۍ له امله مشهور وو، نوې ټیکنالوژۍ او مفکورې راوړي چې د ځایي اقتصاد په وده کې مرسته وکړه.
په ۷۰۰ کلونو کې مخکې له میلاد، فینیقیانو د لېبیا په ساحه کې مستعمرې جوړې کړې، چې تر ټولو مشهوره یې کیرینا وه، چې په ختیځ ساحل کې موقعیت لري. کیرینا د کلتوري او اقتصادي مرکز په توګه مهمه شوه. یونانیان هم، چې د دې سیمې نیول پیل کړي وو، خپل کلتور، ژبه، او دین راوست، چې د ځایي ژوند لپاره یې ډیر غني کړه.
په ۴۰۰ کلونو کې مخکې له میلاد، کیرینا د یوناني نړۍ یوه برخه شوه، او د هغې اوسیدونکي د فلسفې او هنر په برخه کې خپلې دودونه وده ورکولو پیل وکړ. مشهور فلسفي ارسطو کیرینا د عالم کلمیدس زاده په توګه یاد کړی. یونانیانو په سیمه کې د معمارۍ او کلتور کې زیات اغیزه درلوده، او د دوی نفوذ د ډېرو کلونو لپاره محسوس و.
په ۱۴۶ کلونو کې مخکې له میلاد، لېبیا د رومي امپراتورۍ تر کنټرول لاندې راغله وروسته له دې چې کارتاژ سقوط وکړ. رومیان په چټکۍ سره د لېبیا ستراتیژیک اهمیت پوه شول، او دا سیمه د روم لپاره د غنمو مهم تولیدونکی شوه. په دې وخت کې پرمختللې سړکونه او اوبو لاره جوړه شوه، چې اقتصادي وده کې مرسته وکړه.
د رومي حکومت نوې ټیکنالوژي او اداري عملونه راوستي، چې د لېبیا منظر بدل شو. رومیانو فعالانه زراعت او ماهی نیولو ته وده ورکړه، او د تریپولي او آپولونیا په شان ګڼ شمېر ښارونه جوړ کړل چې د سوداګرۍ او کلتور مهم مرکزونه شوي وو.
په ۳۰۰ کلونو کې زموږ د دورې، لېبیا د رومي امپراتورۍ د بحران شهید شوه چې د هغې ثبات باندې اغیزه وکړه. د مسیحیت د نفوذ زیاتېدل هم د دې سیمې د دینی نقشه بدل کړه، چې د دودیزو باورونو او نوې دین ترمنځ د شخړې لامل شو.
د رومي امپراتورۍ د ختیځ او لویدیځ تقسیم وروسته، لېبیا د بازنطینی امپراتورۍ برخه شوه. دا دوره د مسیحیت د غوراوي او قوي کیدو سره سره، په نوموړي سیمه کې د Dominant دین په توګه پېژندل کیږي. بازنطینیانو د زراعت په ګډون اقتصادي پراختیا ته دوام ورکړ.
په ۶۰۰ کلونو کې لېبیا د بربر قبایلو د یرغلونو هدف شوه، چې غوښتل یې د بازنطینی کنټرول نه خلاص شي. دا شخړې ټینګې شوې کله چې بربران شروع کړل یوه ګدونکۍ ته د یکجا کولو او بازنطینی حکومت سره مقابلې. دې دورې د سیمې لپاره د راتلونکو بدلونونو لپاره د نقشه اچول شوه.
په ۷۰۰ کلونو کې عربي پوځونه د لېبیا یرغل پیل کړل. په ۶۴۲ کال کې د قیروان په جګړه کې لېبیا د عربي خلافت یوه برخه شوه. د عربي یرغلونو نه یوازې سیاسي، بلکې د کلتور نقشه هم بدله کړه. اسلام ژر تر ژره د ځایي خلکو په مینځ کې خپور شو، او بربران نوي دین ومنله.
عربي یرغل د لېبیا په ټولنیز جوړښت او اقتصاد کې مهمې بدلونونه راوست. ځمکې ویشل شوې، او ځایي قبایل نوې سیاسي او اقتصادي اړیکې جوړې کړې. په دې وخت کې لېبیا د اروپا او افریقا ترمنځ د سوداګرۍ او تبادلې یوه مهم مرکز شوه.
د لېبیا لرغونی تاریخ د مختلفو کلتورونو او تمدنونو پیچلی ترکیب دی، چې هر یو یې د سیمې ځانګړې هویت جوړولو کې خپل مرسته کړې. د ابتدایي ټولنو نه تر عرب یرغلو پورې، لېبیا د ګڼ شمېر بدلونونو له لارې تیریږي چې د دې وروسته پرمختګ باندې ژور اغیزه درلوده. د دې لرغوني تاریخ پوهه د اوسنیو ستونزو او د هېواد د راتلونکي پرمختګ لارو په پیژندلو کې مهمه ده.