تاریخی انcyclopedia
د پرتو تاریخ د قدیمې تمدنو سره پیل کیږي، لکه نازکا، موچیکا او، البته، انکا. په اوسني پرتو سیمه کې لومړني ارخیولوژیکي موندنې د شاوخوا ۱۰،۰۰۰ کلونو مخکې د میلاد په توګه نیول شوي، کله چې خلکو د کرنې زده کړه پیل کړه.
انکا، چې یوه له مشهورې تمدنو څخه وه، په ۱۳ پیړۍ کې منځته راغله او پراخه امپراتوري یې جوړ کړه چې په لویدیځه جنوبي امریکا کې یوه مهمه برخه پکې شامل وه. د دوی لاسته راوړنې په معمارۍ، کرنې او اداري مدیریت کې دوی د هغه وخت یوې بااثر کلتورونو ته اړولې.
په ۱۵۳۲ کال کې، کله چې هسپانوي کنکیستادور فرانسیسکو پیزاررو پرتو ته رسید، هغه له انکا سره د یوې ځواکمنې امپراتورۍ سره مخ شو. هسپانويانو ژر تر ژره دې ځمکې ته تسلط وموند، د انکا ترمنځ د داخلي شخړو څخه ګټه اخیستل. د کاسکو د ۱۵۳۳ کال په سقوط سره د پرتو د هسپانوي استعمار پیل شو.
په تېر یوه پیړۍ کې هسپانویانو د دې سیمې په اقتصاد او سیاست باندې کنټرول ولګاوه، چې د پرتو په کلتور او ټولنه کې د پام وړ بدلونونه رامنځته کړل. ځایي وګړي مجبور شول چې د هسپانوي ځمکنۍ مالکینو لپاره کار وکړي، او د دوی ډیر شمیر د اروپایانو له خوا راوړل شویو ناروغیو له امله مړه شول.
په ۱۹ پیړۍ کې په لاتینې امریکا کې د خپلواکۍ لپاره غورځنګونه پیل شول. په ۱۸۲۱ کال کې جنرال خوسه د لا ریوا-اګریتا د اسپانیا نه د پرتو د خپلواکۍ اعلان وکړ. مګر واقعي خپلواکي یوازې په ۱۸۲۴ کال کې د آیکاچې په ټاکونکي جګړه کې تر لاسه شوه.
د خپلواکۍ د جګړې وروسته پرتو د سیاسي ناپایداره او داخلي شخړو سره مخ شو. د هیواد د مدیریت او مختلف سیاسي ګروپونو ترمنځ د واک د لپاره جګړې له دې دورې سره ځانګړي شوې.
په ۲۰ قرن کې پرتو څو مشروطیتونو او سیاسي بحرانونو سره مخ شو. په ۱۹۶۸ کال کې جنرال جوان ویلاکو آلوراډو د یوې پوځي کودتا په پایله کې واک ته راغی چې د لویو شرکتونو ملي کول او د زراعت په سکتور کې اصلاحاتو لامل شو.
په ۱۹۸۰ کلونو کې پرتو د تروریزم او اقتصادي مشکلاتو سره مخ شو. ډلې، لکه "سنډرو لومینوسو"، د تاوتریخوالي عملونه ترسره کول، چې دې له امله د پراخو ځلانیاو لامل شوه.
په ۲۱ پیړۍ کې پرتو اقتصادي ودې او ثبات شاهد شو. سیاسي اصلاحات او د زیربنایي ټولیدنې کې پانګونې د ډیری پرنده خلکو ژوند ښه کړ. مګر، هیواد لاهم د نابرابریو او ټولنیزو ستونزو سره مخ دی.
نن ورځ پرتو د خپلو کلتوري بیلابیلو، طبیعي شتمنیو او تاریخي آثارو، په شمول ماچو پیچو، چې د نړۍ له ټولو برخو څخه سیاحانو ته جلبوي، سره مشهور دی.
د پرتو تاریخ د مختلفو کلتورونو د ټکر او تعامل یوه روښانه بیلګه ده. له قدیمو وختونو نه تر معاصر وخت پورې، هیواد د متعدد بدلونونو له لارې تېر شوی، پداسې حال کې چې خپل ځانګړتیا او بیلابیل توب ساتي.