تاریخی انcyclopedia
د پیرو خپلواکي دوره هغه پیښې رانغاړي چې د نولسمې پېړۍ له پیل څخه تر خپلواکۍ پر جګړې پورې دوام لري چې د یو خپلواکه دولت په بنسټ کېدو ته لاره هواروي. د ازادۍ او برابریو نظریو څخه متاثر، چې د لاتین امریکا په ټولو کې خپرې شوې، پیروان د هسپانوي استعماري حکومت څخه د ازادۍ لپاره مبارزه پیل کړه. دا بهیر د داخلي شخړو ترڅنګ د مهمو بهرنی اغیزو سره سمبال و، او همدارنګه د پیرو د معاصر پيژندنې په جوړولو کې مرسته وکړه.
د نولسمې پېړۍ په پیل کې د هسپانوي کولو پیرو د داخلي او بهرنیو عواملو له خوا د زیاتو فشارونو لاندې و. اقتصادي مسایل لکه لوړ مالیات او د سوداګرۍ محدودیتونه په مستعمرینو کې ناراضګي رامنځته کړې. برسیره پردې، د روشنی نظریې او د لاتین امریکا په نورو هیوادونو لکه میکسیکو او ارجنټاین کې د خپلواکې خوځښتونو بریاوې پیروان موقعت ورکړ. په ۱۸۰۸ کال کې غمونه پیل شول کله چې هسپانیې د نېپولین جګړو د پایلو سره مخ شوه، چې دا د هسپانوي کنټرول د کمزوري کولو لامل شو.
په ۱۸۲۰ کال کې پیرو کې بغاوتونه راپورته شول، او د ۱۸۲۱ کال د جولای ۲۸ کې، په ليمه کې، جنرال خوزه د لا ریوا آګرا، د خپلواکۍ ملاتړ کوونکی، د هیواد خپلواکي له هسپانیا څخه اعلان کړه. مګر حقیقي مبارزې د خپلواکۍ لپاره لا پیل شوې نه وې. هسپانوي حکومت، سره له دې چې خپلواکي اعلان شوه، لا هم د پیرو ډېره برخه له کنټرول لاندې درلوده، چې دې ته اړتیا وه چې فعاله جنګی عملونه پر مخ یووړل شي.
سیمون بولیوار، چې د لاتین امریکا د خپلواکۍ د خوځښت یوه له ستر رهبرانو څخه دی، په پیرو کې د ازادۍ لپاره د مبارزې په کړنه کې مهم رول ولوباوه. هغه د پیرو وطنپالونکو سره ګډ فعالیتونه منظم کړل او خپلې قواوې پیرو ته ور ولیږل ترڅو په ازادۍ مبارزه کې مرسته وکړي. د ۱۸۲۴ کال د آياکوچو په جګړه کې د یوه لړ جګړو وروسته، هسپانوي ځواکونو ته وروستۍ ماته واوښته، چې دا د پیرو په هسپانوي واکمنۍ کې د پای ټکی و.
د پیرو خپلواکي په ۱۸۲۴ کال کې ترلاسه کولو وروسته، هیواد د نوي دولت جوړولو په اړوند جدي چلنجونو سره مخ شو. د مختلفو سیاسي ډلو ترمنځ ډیری تناقضات موجود ول، او د واک لپاره جګړه پیل شوه. موقتي حکومتونه د یو بل سره بدلیدل چې د سیاسي عدم ثبات لامل شو. له دې امله، ډېری وګړي د اقتصادي ستونزو او مؤثره مدیریت نشتوالي څخه رنځېدلي.
د پیرو ابتدائي آئین په ۱۸۲۸ کال کې ومنل شو، مګر د پوځي کودتاګانو او سیاسي کړکیچونو له امله یې عملي کیدل ځنډ ولید. د دې کودتاګانو ډېری د مختلفو ډلو ترمنځ د واک د غوښتنې له امله وو، چې لیبرالانو او محافظه کارانو په ګډون ول. دا داخلي شخړې د هیواد په دېموکراتیکو موسسو او سیاسي ثبات کې د پراختیا لپاره په مهم ډول خنډی شوې.
د پیرو خپلواکي نه یوازې د هیواد په سیاسي حالاتو کې بدلون راوست، بلکې د اجتماعي او اقتصادي اړخونو په هکله هم تاثیر وکړ. پخواني بندي او محلي خلک د برابر حقوقو غوښتنه وکړه، چې دې د اجتماعي شخړو لامل شو. اقتصادي لحاظ، پیرو لاهم د کرنې پر بنسټ استوار و، مګر د کان کیندنې صنعت هم وده وکړه، په ځانګړي ډول د نقرې استخراج، چې دې نوي اقتصادي ودې ته لاره هواره کړه.
خپلواکي ترلاسه کولو وروسته، پیرو د نورو هیوادونو سره بهرني اړیکې تنظیمولو ته اړتیا درلوده. د دیپلوماتیکو اړیکو د جوړولو هڅې وشوې، مګر سیاسي عدم ثبات او داخلي شخړې د دې اړیکو د پرمختګ مخه نیوله. پیرو هم د ګاونډیو هیوادونو سره د جګړو او شخړو سره مخ شو، چې دې ته د سرحدي شخړو لامل شو.
د پیرو د خپلواکي دوره د هیواد په تاریخ کې ژور اثر کړ. دا د ملي پیژندنې د جوړولو بنسټ جوړ کړ، چې نن ورځ هم وده کوي. سره له دې چې پیروان په دې وخت کې له ستونزو او چلنجونو سره مخ وو، د ازادۍ او خپلواکۍ غوښتنه په هیواد کې د پرمختګ لپاره یوه ځواکمنه اله وګرځیده. د خپلواکي دوره یوه مهمه پړاو شوه، چې د پیرو په تاریخ کې ټول ځانونه مخ پر وده کړې دي.
د پیرو خپلواکي د لاتین امریکا په تاریخ کې یوه مهمه پاڼه ده، او د دې دورې مطالعه د هیواد په وروستیو اجتماعي-اقتصادي او سیاسي پروسو کې د جذرونو درک کولو کې مرسته کوي. د ازادۍ لپاره مبارزه، سیاسي عدم ثبات او اقتصادي بدلونونه د پیرو د ځانګړي پرمختګ لاره تشکیل کړې، چې د دې ټولنې او فرهنګ باندې اغیزه لري. د خپلواکۍ دوره یوازې د بدلونونو وخت نه و، بلکې داسې وخت و چې پیروان وکولی شول په نړیواله کچه خپل ځان څرګند کړي.