تاریخی انcyclopedia
د انکا امپراتورۍ، چې د تواڼتسویو په نوم هم پیژندل کیږي، د جنوبي امریکا په تاریخ کې یوې له تر ټولو لویې او ډېرو پیچلې تمدنونو څخه وه. دا امپراتوري له پینځلسمې پېړۍ تر شپږلسمې پېړۍ پورې، د هسپانوي فاتحیت په وخت کې، موجوده پیرو او د بولیویا، ایکوادور، چیلي او ارجنټاین د اوسني سیمو یوه لویه برخه پوښلې وه. امپراتوري د خپل لوړ پرمختللي کرنې، معمارۍ او اداري سیسټم په خاطر مشهور وه.
د انکا امپراتورۍ د یو وړوکي قبیلې څخه پیل شوه چې په د اوروبامبا د سیند په دره کې، په اوسني پیرو کې، په دیارلسمه پېړۍ کې مېشته شوه. د پاچاکوتیک د مشرۍ لاندې، انکاګانو د خپلو ملکیتونو پراختیا پیل کړه، په ګاونډیو قبیلو باندې تسلط ترلاسه کول او دوی د خپلې واکمنۍ لاندې راوستل. پاچاکوتیک داسې اصلاحات عملي کړل چې مرکزي واک ته یې قوت ورکړ او یوې مؤثرې اداري جوړښت ته یې لاره هواره کړه.
د جنګ او دیپلوماتیکو موافقو په پایله کې، تر ۱۵۳۲ کال پورې، د انکا امپراتورۍ خپلې ترټولو لوړې سیمې ته ورسیده، چې د ۲ میلیون څخه زیاتو مربع کیلو مترو پراخېدلې. دا د جګړې د لوړو ټیکنالوژیو، د ټولنې د تنظيم او شتمنو طبیعي سرچینو له امله ممکنه شوه.
د انکا کلتور ډیر متنوع او پیچلی و. انکاګانو د کرنې یوه ځانګړې سیسټم جوړه کړه، چې د پله ترځنګ کرنه په ولاړ و، چې دې ته یې اجازه ورکړه چې د غرنیو سیمه ییزو کارولو لپاره مؤثره واوسه. دوی ذرت، کچالو، کینو او نور کښتونه کرل، چې د پراخې نفوس لپاره د غذایی خوندیتوب تضمین وکړ.
انکاګان د نساجۍ، خریطي او فلزاتو په جوړولو کې هم مشهور وو. هغه ټوکر چې انکاګانو جوړ کړي، د جنوبي امریکا یو له غوره موادو څخه ګڼل کېدل، او د دوی طلا او نقره محصولات د کیفیت او هنر له مخې خورا ارزښتمن وو. د کلتور مهم ځای د مختلفو خدایانو لپاره د مذهبي تشریفاتو لپاره و، چې د لمر خدای انتي، چې د انکا د خدایانو په ډله کې مرکزي شخصیت و، په شمول.
د انکا امپراتورۍ د معمارۍ یو تر ټولو ستر ورثه پریښوده، چې د پراخ معبدونو، قلعه ګانو او لارو پر مختګ کوي. د دې مشهور جوړښتونو څخه یو د ماچو پیکچو دی، چې په لوړو غرونو کې واقع دی. دا ښار د انکا د معمارۍ او انجينرۍ نښه ګڼل کیږي، چې د دوی د جوړولو او ترتیب کولو وړتیاوې ښیي.
انکاګان یوه پراخه سړې لارو شبکه جوړه کړه، چې د امپراتورۍ مختلفې برخې سره پیوستوي، چې دې سره د ځواکونو او توکو چټک حرکت ته وده ورکړه. لارې د پیغامونو د لیږد لپاره هم استعمال شوې، چوپړان چې کولی شول اوږده واټن په لنډ وخت کې تېر کړي.
د انکا سیاسي سیستم مرکزي او هیرارکی دی. د امپراتور، یا سافا انکا، د خدایي واکمن په توګه پیژندل شوی و، او د هغه واک مطلق و. اداري سیستم د څلورو اصلي ولایتونو له مخې تقسیم شوی و، چې هر یو یې خپل والی درلود، چې سافا انکا ته تابع و. انکاګانو د میت'ا سیسټم - چې د لازمي کار په توګه و، د بنسټونو د جوړولو او کرنې د ملاتړ لپاره کارولی.
په ۱۵۳۲ کال کې، هسپانوي فاتح فرانسسکو پیزارو، چې د داخلي شخړو او د امپراتورۍ د کمزورتیا څخه ګټه پورته کړه، سافا انکا اتاهوالپا ونیوه. د نیولو او وروسته جنګونو ترسره کولو په پایله کې، د انکا امپراتورۍ ویشل شوه، او د هغې شتمنۍ لوټه شوه.
هسپانويانو د فتحې له امله رامینځته شوي ګډوډي او اقتصادي ستونزو څخه ګټه واخیسته ترڅو په سیمه ییزو سیمو کنټرول جوړ کړي، چې په پایله کې د انکا کلتور او ټولنې د تخریب لامل شو.
سره له دې چې د امپراتورۍ نسکوریدل، د انکا میراث په اوسني پیرو او نورو جنوبي امریکایي هیوادونو کې ژوندی دی. د انکا کلتور، معماري او د کرنې لاسته راوړنې د دې سیمې په تاریخ کې ژور اثر پریښود. د انکا ډېری دودونه او عنعنات تر اوسه پورې پاتې دي.
بله دا چې د څېړنو او آرکیالوجیکې کیندنې د انکا میراث ته د پام راجلبولو لپاره دوام لري، چې دا ستر تمدن او دا د معاصر ټولنې په جوړولو کې یې ترڅنګ راتلو کې د پوهیدو لپاره مرسته کوي.
د انکا امپراتورۍ د جنوبي امریکا تاریخ یوه مهمه برخه ده، چې د یوې لوړ تمدن د بډای کلتور او پیچلي ټولنیز جوړښت مثال وړاندې کوي. سره له دې چې د هسپانوي فتحې悲ناک پایلې وې، د انکا لاسته راوړنې تراوسه پورې خلکو ته الهام ورکوي او د دې سیمې د پېژندنې او تاریخ یوه مهمه برخه ده.