دانشنامه تاریخی
سومری‌ها، یکی از کهن‌ترین تمدن‌ها، بنیان‌های بسیاری از جنبه‌های فرهنگ بشری و نظام حکومتی را گذاشتند که بعدها توسط دیگر ملت‌های بین‌النهرین و جهان توسعه یافت. ساختار اجتماعی و سیاسی آن‌ها از پیچیدگی و چندلایه بودن خاصی برخوردار بود، که نیازهای جامعه‌ای را بازتاب می‌داد که به سرعت در حال رشد بود و نخستین شهرها را بنا می‌نمود، خط را ایجاد کرده و نهادهای دولتی را شکل می‌داد.
یکی از جنبه‌های کلیدی ساختار اجتماعی و سیاسی سومر سیستم شهر-کشورها بود. هر تجمع سومری یک واحد سیاسی مستقل بود که تحت فرمان یک حاکم اداره می‌شد. شهر-کشورهایی مانند اوروک، اور، لاگاش، کیش و اریدو مراکز زندگی اقتصادی، فرهنگی و مذهبی جامعه سومری بودند. این شهرها نقش مراکز سیاسی، اقتصادی و مذهبی را ایفا می‌کردند و مدیریت و حفاظت را برای ساکنان خود فراهم می‌آوردند.
هر دولت مستقل بود و بین شهرها اغلب برای کنترل زمین و منابع درگیری‌هایی رخ می‌داد. در عین حال، شهرها ارتباطات تجاری و فرهنگی فعالی با یکدیگر داشتند که به توسعه آن‌ها کمک می‌کرد.
قدرت سیاسی در شهر-کشورها در دستان حاکمان متمرکز شده بود که عناوین انسی یا لوگال را بر عهده داشتند. انسی حاکم شهر بود و همزمان وظایف بالاترین کشیش را نیز بر عهده داشت که به او قدرت دینی و دنیوی می‌بخشید. انسی اغلب به عنوان نماینده خدایان بر روی زمین شناخته می‌شد و قدرت او از طریق یک سیستم پیچیده‌ای از آیین‌ها و مراسم مذهبی حمایت می‌شد.
در برخی از شهر-کشورها، عنوان حاکم بسته به زمان تغییر می‌کرد. به عنوان مثال، عنوان لوگال (سلطان) در دوره‌ای استفاده می‌شد که قدرت شهر بر یک سرزمین وسیع‌تری گسترش می‌یافت، که نیاز به تقویت قدرت سیاسی داشت. لوگال صرفاً حاکم یک شهر نبود، بلکه می‌توانست چندین شهر یا حتی کل مناطق را تحت کنترل خود داشته باشد.
کشیشان در جامعه سومری یکی از مهم‌ترین نقش‌ها را در ساختار اجتماعی و سیاسی ایفا می‌کردند. آن‌ها نه تنها رهبران مذهبی بودند بلکه غالباً در مقامات اداری مهم نیز مشغول بودند. معابد نه تنها محل‌های عبادت بودند بلکه مراکز اقتصادی نیز بودند که ثروت، غلات و دیگر منابع را در خود ذخیره می‌کردند. کشیشان مسئول انجام آیین‌ها، قربانی‌ها و پیش‌بینی اراده خدایان بودند. به واسطه این قدرت، کشیشان می‌توانستند بر تصمیمات سیاسی تأثیر بگذارند.
بخش قابل توجهی از زندگی اجتماعی به معابد مربوط می‌شد. کشیشان بر زمین‌های متعلق به معابد اداره می‌کردند و منابع را میان مردم تقسیم می‌کردند که این نفوذ آن‌ها را در اقتصاد و سیاست شهر تقویت می‌کرد. معابد اغلب بزرگ‌ترین زمین‌داران در شهر-کشورها بودند و کنترل بر معابد به کشیشان قدرت اقتصادی و سیاسی قابل توجهی می‌بخشید.
ساختار نظامی سومر نقش کلیدی در حفاظت از شهر-کشورها در برابر تهدیدات خارجی و انجام کمپین‌های تسخیرکننده ایفا می‌کرد. هر دولت دارای نیروهای مسلح خود بود که از شهروندان تشکیل می‌شد و تحت فرمان حاکم یا رهبر نظامی قرار داشت. شهرها غالباً در جنگ‌هایی برای کنترل منابع، به ویژه زمین و منابع آبی با یکدیگر می‌جنگیدند.
نیروی اصلی ارتش را جنگجویان پیاده تشکیل می‌دادند که با نیزه، کمان و سپر مسلح بودند. سومری‌ها همچنین ارابه‌ای را اختراع کردند که برای جابجایی سریع در میدان جنگ استفاده می‌شد. ارتش نقش مهمی در گسترش نفوذ سیاسی شهر-کشور ایفا می‌کرد. به عنوان مثال، حاکمان مانند ایاناتوم از لاگاش، از ارتش خود برای تسخیر شهرهای همسایه و گسترش قدرت خود در سراسر بین‌النهرین استفاده می‌کردند.
ساختار اجتماعی سومر چندلایه بود و شامل چندین طبقه می‌شد. در رأس هرم حاکمان و کشیشان قرار داشتند که قدرت سیاسی و مذهبی را در اختیار داشتند. در زیر آن‌ها بازرگانان، صنعتگران و کشاورزان بودند. پایین‌ترین لایه را بردگان تشکیل می‌دادند که برای خانواده‌های ثروتمند و در معابد کار می‌کردند.
اقتصاد سومر بر پایه کشاورزی و آبیاری بنا شده بود. سومری‌ها یک سیستم پیچیده از کانال‌ها و سدها برای آبیاری مزارع ایجاد کردند که به طور قابل توجهی تولید را افزایش داد. زندگی اقتصادی پیرامون معابد و کاخ‌ها سازماندهی شده بود که منابع را مدیریت کرده و آن‌ها را میان مردم توزیع می‌کردند.
تجارت نیز نقش مهمی در اقتصاد سومری‌ها ایفا می‌کرد. سومری‌ها غلات، سفال و پارچه را به کشورهای دیگر صادر می‌کردند و در عوض فلزات، چوب و سایر منابع کمیاب را که در بین‌النهرین تولید نمی‌شد، دریافت می‌کردند. ارتباطات تجاری سومری‌ها به شمال تا آناتولی، به شرق تا ایلام و به جنوب تا هند کشیده می‌شد.
ساختار اجتماعی و سیاسی سومر پیچیده و چندلایه بود که نشان‌دهنده سطح بالای توسعه این تمدن باستانی بود. شهر-کشورها، هر یک با سیستم سیاسی منحصر به فرد خود، نقش مرکزی در زندگی جامعه سومری ایفا می‌کردند. قدرت در دستان حاکمان و کشیشان تمرکز یافته بود که اقتصاد، مذهب و سیاست را مدیریت می‌کردند. ساختارهای نظامی نیز برای حفاظت و گسترش قدرت شهرها اهمیت بالایی داشتند. تأثیر سومری‌ها بر تمدن‌های بعدی و بر توسعه تاریخ بشری به سختی قابل ارزیابی است و دستاوردهای آن‌ها همچنان مورد مطالعه و تحسین دانشمندان تا به امروز قرار دارد.