تاریخی انcyclopedia
د الجزایر دولتي سیسټم تاریخ ګڼې دورې پوښي، له لرغونتوب څخه تر عصریتوب پورې. دا پرمختګ د ګڼو عواملو له امله ټاکل شوی، پشمول د استعماري اړیکو، د آزادۍ جګړو او وروسته د ثابتې ډیموکراسي د جوړښت هڅو. د الجزایر دولتي سیسټم د حکومت مختلفو فورمونو او سازماني جوړښتونو څخه تېر شوی، چې د سیاسي منظرې په داخلي او بهرني بدلونونو کې انعکاس لري.
په لرغونتوب کې د الجزایر د اوسني سیمې خلک د مختلفو قومونو، لکه بربرانو او فینیقیانو، له لارې آباد وو. دغو قومونو خپل خپل سلطنتونه او قبیلوي اتحادیې جوړې کړې. د لرغوني دولتونو له مشهور تر ټولو ملکانو یوه موریطانیه وه، چې له میلاد نه درې پېړۍ مخکې تر میلاده وروسته لومړۍ پېړۍ پورې شتون درلود. موریطانیه د سلطنتي نظام سره وه او د روم له تاثیر لاندې، چې دا د سیمې دولتي مدیریت نور پرمختګ ته لاره پرانسته.
له اوږدې ۷مې پېړۍ راهیسې، د عربي فتحې وروسته، اسلام غالب دین شو، چې د الجزایر په سیمه کې د مختلفو اسلام پالو دودنګانو او امپراطوریو د رامنځته کېدو لامل شو. له ۱۶مې پېړۍ څخه، الجزایر د عثماني امپراطورۍ تر کنترول لاندې شوی، چې دا د مدیریت سیسټم ته نوې عناصر ورزیات کړل. عثمانيانو د والی له لارې د حکومت یوه سیستم معرفي کړ، چې د مختلفو سیمو چارو ته کنټرول درلود، په دې حال کې چې یو څه خودمختاري هم ساتل کیږي. دا د حکومت سیستم تر ۱۹مې پېړۍ پورې پاتې شو، کله چې الجزایر د فرانسې مستعمره شوه.
له ۱۸۳۰ز کال څخه الجزایر د فرانسې مستعمره شوه، او دا د دې دولتي جوړښت په بنسټیز ډول بدلون وکړ. د فرانسوي حکومت یوه سخت استعمار رژیم په ځواک رامنځته کړ، چې د محلي خلکو او د دوی کلتوري ځانګړتیاوو د درناوي کمښت ته یې لاره هواره کړه. په دې سیستم کې، محلي وګړي د سیاسي حقوقو څخه محروم وو او محدود استازیتوب درلود. مګر استعمار حکومت هم ځینې عصري بدلونونه د زیربناوو او تعلیم په برخه کې رامنځته کړل، چې د راتلونکو بدلونونو لپاره بنسټ و.
د شلمې پېړۍ په منځ کې د آزادۍ لپاره فعالې مبارزې پیل شوې، چې د الجزایر جګړې (۱۹۵۴-۱۹۶۲) په پایله کې وه. دا هغه وخت و چې الجزایرانو د فرانسوي استعمار رژیم پر وړاندې جګړه وکړه، د خپلواک دولت د جوړولو لپاره. د جګړې له پایلې وروسته یو موقتي دولتي جوړښت رامنځته شو، چې سره له مشکلاتو، مختلف قومیتي ځواکونه سره یو ځای کړل.
د ۱۹۶۲ کال له آزادۍ ترلاسه کولو وروسته، الجزایر د ملی آزادۍ د جبهې تر مشرتابه لاندې یوه سوسیالیستي جمهوریت شو. د هیواد لومړی ولسمشر احمد بن بلا و، چې په اقتصاد او سیاست کې د بدلونونو یوه لړۍ پیل کړه. مګر د هغه حکومت د ګڼو مشکلاتو سره مخ شوه، په ځانګړي ډول د اقتصادي بحران او داخلي اختلافاتو، چې په پایله کې ۱۹۶۵ کې د هغه د ګوښه کیدو لامل شو.
د کودتا وروسته، هواري بومدین ځواک ته ورسېد، چې سوسیالیستي سیاست ته دوام ورکړ او د دولتي تنظیم لوړې سره همغږي ترلاسه کړه. په هغه دوره کې د کرنیز اصلاحاتو ترسره شوې، او اقتصاد ملی化 شو. مګر دا تدابیر هم د اقتصادي ستونزو لامل شوې، چې د خلکو ترمنځ نارضایتي زیاته کړه. په دې وخت کې یوه نوي سیاسی الیت په رامنځته کیدو کې شروع شوه، چې د یو مرکزي دولتي سیستم د جوړونې لپاره د زمینې چمتو کولو ته مرسته وکړه.
په ۱۹۸۰مو کلونو کې، الجزایر ته د بومدین د حکومت پر وړاندې اعتراضات پیل شوې، چې دې ته د اقتصادي اصلاحاتو او سیاسي بدلونونو لامل شو. په ۱۹۸۹ کې یوه نوې اساسي قانون تصویب شوه، چې د کثیرګوندیز سیستم قانوني کړه او د ډیموکراتیکو ټاکنو لپاره شرایط رامنځته کړل. مګر دا بدلونونه د اسلام پالو او سکولر ګوندونو ترمنځ د شخړو لامل هم جوړ شول، چې په پایله کې د ۱۹۹۰مو کلونو د مدني جګړې په شکل کې څرګند شول.
نسبتاً الجزایر اوس د ولسمشرۍ جمهوریت دی، چیرې چې ولسمشر مهمې واکونه لري. قدرت د اجرائیه قوه په لاس کې متمرکز دی، چې د پارلمان امکانات محدودوي. په وروستیو کلونو کې د سیاسي اصلاحاتو لپاره ګامونه اخیستل شوي، مګر ډیری الجزایریان لا هم د هېواد د مدیریت او سیاسي ژوند کې د ژورو بدلونونو غوښتنه کوي. په ۲۰۱۹ کال کې پیل شوي اعتراضات د خلکو په موجوده سیاسی سیستم کې نارضایتي او د زیاتې ډیموکراتیکې حکومت غوښتنې څرګندوي.
د الجزایر دولتي سیستم پرمختګ یوه پیچلې او څو اړخیزه پروسه ده، چې د ګڼو عواملو، پشمول داخلي او بهرني چلنجونو انځوروي. د لرغوني ملوکانو څخه تر استعمار د حاکمیت او آزادۍ جګړو وروسته تر اوسني ولسمشرۍ جمهوریت پورې، د الجزایر تاریخ ښیي چې څنګه د واک جوړښتونه بدل شوي او څنګه خلکو د خپلواکۍ او ازادۍ غوښتنه کړې. په راتلونکي کې، مؤثره ډیموکراتیک کول او سیاسي ثبات به د دې وطن وړتیا په دې پورې اړه ولري چې څنګه نویو چلنجونو او د ټولنې غوښتنې سره ځان انطباق کړي.