تاریخی انcyclopedia
د روانډې تاریخ، لکه د افریقا د ډیری هېوادونو، اوږد مهال په زیاترو کې شفاهي و، هغه څه چې مهمې پیښې د کیسو او نغمې له لارې لیږدول کېدې. په هرصورت، له لیکنې او د استعماري قوتونو سره د اړیکو په پرمختګ کې په شلمې پیړۍ کې، روانډا د اسنادو ټولولو او ساتلو پروسه پيل کړه، کوم چې نن ورځ د دې د تاریخ په پوهیدو کې کلیدي دي. په دې مقاله کې موږ د څو مشهورو او مهمو تاریخي اسنادو په اړه خبرې کوو چې د هېواد په پرمختګ کې مهم رول درلود.
روانډا د نولسمې پیړۍ په پای کې د جرمني مستعمره شوه تر لومړۍ نړیوالې جګړې پورې، او بیا د بلجیم مستعمرې یوه برخه شوه. په دې دوره کې یو شمېر اسناد راټول شول چې د استعمار واک له ادارې، د محلي خلکو سره د تعامل او د ټولنیز جوړښت بنسټونه منعکس کوي. د دې اسنادو څخه یوه د بلجیم له ادارو او حکومت سره د لیکلو اړیکې دي، چې د محلي خلکو په اړه د پالیسیو په جوړولو کې مرسته وکړه.
د دې په پام کې نیولو سره، مهمه داده چې په استعماري دوره کې د نفوس د سیستماتيک لیستونو جوړولو کار هم شوی و، او همداراز د اتنیکي معلوماتو ټولولو لپاره کار وشو، کوم چې وروسته د اتنیکي نژادونو پراساس د اداري وېش لپاره وکارول شول. دا اسناد د اتنیکي توپیرونو په جوړولو کې کلیدي نقش درلود، چې په راتلونکي کې د تنش د جوړولو بنسټ شو.
په ۱۹۶۲ کال کې د خپلواکې ترلاسه کولو وروسته، روانډا د سیاسي او ټولنیزو ستونزو سره مخ شوه. د دې دورې اسناد د ۱۹۶۲ کال قانون اساسات شامل دي، کوم چې د دولت د جوړښت بنسټونه ټاکي، او همدارنګه د ملي هویت د پیاوړتیا لپاره مختلف قوانین دي. قانون د حکومت د جوړښت د نظام لپاره یو مهم سند شو، چیرته چې اجرائیه او قانون جوړونکي ځواکونه عمده رول درلود.
یو کلیدي سند د دولتي خدمت د اصلاحاتو په اړه د لومړي ولسمشر فرمان و، چې هدف یې د مدیریت څخه د استعماري عناصرو د لرې کولو او د اصلي خلکو د ګټو په موخه یوه عادلانه سیسټم جوړول و. مګر، سره له دې هڅو، سیاسي ناچاپتیا او اتنیکي وېش لاهم د روانډې ستونزې پاتې شوې.
د روانډې تاریخ کې یوه له ترټولو تیاره او مهمه دورې ۱۹۹۴ کال کې جینوسید و. د څو میاشتو په موده کې، شاوخوا ۸۰۰ زره کسان، زیاتره د تutsi د اتنیکي ډلې، او همداراز د معتدلو هوتو له منځه وړل شوي. په دې وخت کې ګڼ شمېر اسناد ثبت شوي، چې د هېواد په جریان کې د وحشت او ګډوډۍ شاهدان شول. د دې دورې ډیر اسناد د لیکنو، احکامو او راپورونو په شمول دي چې د بشري حقونو خلاف جرمونو په اړه تفصیلي معلومات وړاندې کوي.
د دې دورې یو له مشهورو اسنادو څخه د ملي یووالي او ډیموکراتیک شورا اعلامیه ده، چې د جینوسید غندنه کوي او په هېواد کې د نظم د بیا رامنځته کولو غوښتنه کوي. نور مهم سند د جینوسید راپور دی، چې د ملګرو ملتونو او نړیوالو بشري حقونو سازمانونو له خوا چمتو شوی. دا اسناد نه یوازې د جرمونو غندنې کې نقش لري، بلکې د روانډا د محاکمو د پروسې بنسټ هم جوړوي.
د جینوسید وروسته، روانډا د هېواد د بیا رغاونې او د اتنیکي ډلو ترمنځ د باور د راستنولو اړتیا سره مخ شوه. د دې دورې مهم اسناد سولې توافقنامې وې، همداراز د جینوسید په پیښو کې د ملزمانو د تعقیب لپاره د قانوني میکانیزم جوړولو هڅې.
یو له دې اسنادو څخه "اروجیر-ګلیبری" ده، چې په ۱۹۹۹ کال کې امضاء شوې سولې توافقنامه ده، کوم چې د هېواد په بیا رغاونه کې یو مهم سپرغون شو. په توافقنامې کې د تشدد د پای ته رسولو شرایط او همداراز د بې ځایه شویو خلکو د سولې پروسې او د جینوسید پر مهال د جرمونو ترسره کونکو یوځای کیدو پروسې وویل شول. دا سند د هېواد د ثبات او ملت د جوړونې لپاره مهم رول درلود.
برسېره پر دې، د جینوسید وروسته دورې کې اسناد هم جوړ شول، چې د هېواد د حقوقي او ټولنیزو بدلونونو ټاکلو لپاره وو. د ۲۰۰۳ کال قانون، د بشري حقونو د پیاوړتیا اړتیا په پام کې نیولو سره نوي شوې، او همچنین د جرمونو د پلټنې لپاره د محلي محاکمو جوړول د نوې دولتي جوړښت لپاره مهم پړاوونه وې. روانډا هم قوانینو ته د ښځو د حقونو پراختیا او د تبعیض پر وړاندې مبارزې په موخه ومنل.
نن ورځ روانډا د تاریخي اسنادو ټولولو او ساتلو فعالیت ته دوام ورکوي، کوم چې د جینوسید څخه وروسته د دې پرمختګ تحلیل کې مرسته کوي او دا څنګه د افریقا په یو له تر ټولو ثابت او چټک پرمختګ کونکو هېوادونو شو. د دې اسنادو څخه یو د هېواد د پرمختګ راپور دی پدې وروستیو دوه لسیزو کې، چې په روغتیا، زده کړه او اقتصاد کې لاسته راوړنې ثبتوي. دا اسناد هم د روانډا نړیوال تصویر لوړولو په ستراتیژۍ کې برخه لري.
د روانډا د نړیوال سیاست سره تړلي اسناد کم نه دي، د سولې د ماموریتونو برخه اخیستو او د ګاونډیو هېوادونو لکه اوګاندا، ټانزانیه او د کانګو د ډیموکراتیک جمهوریت سره اړیکو پورې هم. اوسنۍ سیاسي اسناد هم پر بشري حقونو، د فساد پر وړاندې مبارزه او د نړیوالو سازمانونو، لکه نړیوال بانک او ملګرو ملتونو د ارزونې مختلف راپورونه شامل دي.
د روانډې تاریخي اسناد د دې د پیچلي تاریخ د مطالعه کولو لپاره مهمې سرچینې دي، کوم چې نه یوازې د استعماري میراث، بلکې د ۱۹۹۴ کال د جینوسید په شان د تراژیدو پیښو هم شامل دي. دغه اسناد مرسته کوي چې د دې لارې په ښه توګه پوه شو، چې هېواد د ورانۍ څخه تر بیا رغاونې پورې ته لاړ، او د مختلفو اتنیکي ډلو ترمنځ د سولې او توافق د پروسې په اړه قیمتي معلومات وړاندې کوي. پرته له دې چې دغه اسناد د استعماري تیر، سیاسي بدلونونو یا د جینوسید وروسته اصلاحاتو پورې اړه ولري، دوی د تاریخي حافظې یوه بې برخې برخه او د هېواد د راتلونکي پرمختګ لپاره بنسټیز میکانیزم دي.