تاریخی انcyclopedia
د رووانډ منځنۍ پیړۍ تاریخ هغه مهال تر پوښښ لاندې نیسي چې له پخوانۍ پنځه لسیزې څخه پیلیږي او د نولسمې پیړۍ تر پایه پورې دوام لري، کله چې هیواد د دولت جوړونې، قومي پیژندنې او ټولنیزو جوړښتونو په پیچلو پروسو کې ښکیل وو. په دې دوره کې رووانډ له واړه قبیلوي ټولنو څخه یو متمرکز سلطنت ته واړول شو، چې د ختیځ افریقا په سیمه کې مهمه ونډه درلوده. دغه دوره د داخلي بدلونونو او خارجي اغیزو دواړو لخوا په نښه شوې، چې په پای کې یې د هیواد ځانګړی کلتوري او سیاسي منظرې تشکیل کړ.
په پخوانۍ پنځه لسیزه کې د رووانډ په سیمو کې د حکومت د جوړولو پیچلي شکلونه رامینځته شول. د ملکه مویلې او د هغه په جانشینو کې د برابرو دولتونو په مشرۍ، یو متمرکز دولت رامینځته شو. سلطنتي واک د محلي مشرانو او اریستوکراسۍ ملاتړ ته اړتیا درلوده، چې دا د مختلفو سیمو پر کنترول کولو او اقتصادي ثبات کې مرسته کوله.
سلطنت د سیمو په توګه ویشل شوی و، چې د پاچا لخوا ټاکل شوي مشران یې اداره کول. دې یوه پیچلې وړاندیز سیسټم رامینځته کړ، چیرته چې محلي مشران د قوانینو او مالیاتو د ملاتړ مسؤل وو. د حکومت تر ټولو مهمه برخه د دودیزو شوراګانو وه، چې د شخړو حل کولو او محلي مدیریت ترسره کولو کې مرسته کوله. دا جوړښت د سلطنت په دننه کې نظم او ثبات ساتلو کې مرسته وکړه، او همدارنګه د اقتصاد پرمختګ ته هم زمینه برابره کړه.
په منځنۍ پیړۍ کې رووانډ کې یوه روښانه ټولنیزه سلسله موجوده وه، چې په هغې کې توتسي په محفوظه مقام کې وو. ټولنیزه جوړښت درې اساسي ډلې لري: توتسي، هوتو او دوا. توتسي دودیزه څارونکي او د حيواناتو مالکین وو، چې دې ته یې مقام او شتمني تأمین کړه. هوتو د کرنې کارونه او دوا د اصلي اوسیدونکو استازیتوب کوي، چې اکثره د شکاري او راټولولو سره تړاو لري.
که څه هم توتسي په لوړو واکونو کې موجود وو، هغوی اکثره وخت هوتو سره تعامل کاوه، او د دې دوه ډلو ترمنځ اړیکې کولی شي د شخړو او سولې دواړه حالتونه ولري. په ځینو مواردو کې توتسي د هوتو کارګرانو څخه د ځمکو د کښت او زراعت لپاره ګټه اخیستله، چې دا د دې دوو ډلو ترمنځ متقابل انحصار رامینځته کړ. مګر د وخت په تیریدو سره اړیکې پیچلې شوې، چې د راتلونکو شخړو لپاره زمینه برابره کړه.
د رووانډ منځنۍ پیړۍ اقتصاد د کرنې او څارنې پر بنسټ وه. هغه بنډلونه چې کرل کیدل، عبارت وو له: کیلې، د پروسو، ذرت او د بوبی. حيوانات، په ځانګړې توګه د لویو نر لرونکو، د خلکو په ژوند کې مهمه ونډه درلوده، نه یوازې د خواړو یوه منبع، بلکه د مقام او شتمني سمبول هم. د اقتصاد یوه مهمه برخه د پستې کرنه وه، چې توتسي ته شتمني راټولولو او د سیاسي پروسو باندې اغیزه کول کې مرسته کوله.
سوداګرۍ هم د رووانډ په اقتصاد کې مهمه ونډه درلوده. هیواد د سوداګرۍ لارو په تقاطع کې و، چې ختیځ او مرکزي افریقا سره نښلوي. توکي لکه قهوه، مچ او حیوانات د کالیو، فلزاتو او نورو سرچینې سره تبادله کیدل. دا فرهنګي تبادلې او د ګاونډیو سیمو سره د اړیکو جوړولو لامل شوی، لکه اوګاندا او بروندي.
د رووانډ کلتوري ژوند په منځنۍ پیړۍ کې مختلف او غني و. موسیقي او نڅا د ټولنې په ژوند کې مرکزي ځاي درلود، چې د دودیزو رواجونو او مراسمو څرګندونه کوله. د دې سربېره، شفاهي ولسي خلاقیت، چې د کیسو او افسانو په شمول، د نسل په نسل انتقال شو، چې د خلکو کلتوري پیژندګلۍ ته یې قوت ورکړ.
په منځنۍ رووانډ مذهب د پخوانیو ته احترام او د طبیعت روحونو ته د عبادت پر بنسټ و. هره کورنۍ خپل پخوانیو درلودل، چې د هغې په نښه د حمايتيانو او ساتونکو په توګه پیژندل کیدل. مهمه یادونه دا ده چې دې دورې کې د واحد خدای مفکوره رامینځته کیده، چې په راتلونکي کې د عیسویت د خپریدو زمینه برابره کړه. اروپايي مبلغین، چې په نولسمه پیړۍ کې راتلل، د هیواد د مذهبي منظرې په پام کې درلودل، مګر دودیز باورونه لا هم پاتې او نوي زده کړې سره یو ځای پاتې شول.
د نولسمې پیړۍ په پای کې، د رووانډ په سیمو کې د اروپايي قدرتونو دلچسپي څرګندیدل پیل شوي. د مستعمره قدرتونو ترمنځ د ودې سیالۍ په ترڅ کې، لکه جرمني او بلجیم، رووانډ د خارجي مداخلو په خطر کې و. په ۱۸۹۰ کال کې، د بریتانیې او جرمني تر منځ د تړون په لاسلیک کولو وروسته، رووانډ د جرمني ختیځ افریقا برخه شوه.
د جرمني مستعمره کوونکي د موجوده قدرت سیستم څخه ګټه واخیسته او توتسي یې ملاتړ وکړ، چې د دوی نفوذ ته یې قوت ورکړ. مګر دا هم د هوتو لخوا د زیاتې نارضایتي لامل شو، چې دهغوی د تابع مقام په اړه پوهیدل پیل کړل. دا دوره د راتلونکي شخړو او متقابل عملونو بنسټ ایښودل، چې په ۲۰مه پيړۍ کې به لا پسې شدت ومومي.
د رووانډ منځنۍ پیړۍ تاریخ د هیواد د میراث یوه مهمه برخه ده، چې د هغې کلتوري، ټولنیزو او سیاسي بنسټونو رامینځته کوي. هغه پروسې، چې په دې وخت کې رامنځته شوې، د متمرکز سلطنت رامینځته کیدو لامل شوې او مشخص یې کړل چې هیواد به وروسته کوم لوری ته لاړ شي. دا هغه دوره ده چې د مختلفو قومي ډلو ترمنځ پیچلي تعاملات او داخلي او خارجي عوامل ته د پام وړ نښه ده، چې د رووانډ په راتلونکي شخړو او تاریخ کې بدلونونو لپاره به مهم ټکی وي.