تاریخی انcyclopedia
د روڼاندې د خپلواکۍ غورځنګ د هیواد په تاریخ کې یوه مهمه شېبه وه، چې د ۱۹۵۰مو کلونو له پای څخه تر ۱۹۶۲ کال پورې وخت نیسي. دا وخت د مختلفو سیاسي ډلو د حقوقو، آزادیو او برابرۍ لپاره د مبارزې سره ځانګړی شوی چې د کتونکو حکومتي او ټولنیزو ناخوالو په وړاندې ځواب و. دا غورځنګ د روڼاندې په سیاسي او ټولنیز جوړښت کې مهم بدلونونه رامنځته کړل، چې د هغې په تاریخ کې یې ژور اثر پریښود.
د خپلواکۍ غورځنګ سرچینې د استعماري دورې په ترڅ کې دي، کله چې د بلجیم حکومت د قومي ډلو ترمنځ ټولنیزې توپیرونه زیات کړل: توتسي، هوتو او تووا. د "تقسیم او کنټرول" سیاست د پام وړ اقتصادي او ټولنیزو نا انډولونو لامل شو. د دویمې نړیوالې جګړې او په ۱۹۴۰مو او ۱۹۵۰مو کلونو کې د نړیوالو پروسو د وتلو سره، په روڼاندي کې د ملي احساس څرګندیدل پیل شول.
په دې وخت کې سیاسي ګوندونه جوړ شول چې د موجوده نظام بدلولو غوښتنه کوله. د دې ګوندونو څخه یوه "اوموتو" ګوند وه چې د هوتو د حقوقو د ملاتړ او د توتسي لخوا تبعیض په ضد فعالېږي. دا ګوندونه د سیاسی او ټولنیزو موضوعاتو د بحث او د خپلواکۍ په اړه د نظریاتو لپاره پلیټ فارمونه جوړ شول. د زده کړو او بهرنیو عوامل لکه افریقا ملي زمونږ او د خپلواکۍ مفکورو هم دې پروسې ته مهمه برخه ورکړه، چې خلک یې د خپلو حقوقو لپاره د مبارزې ته وهڅول.
په ۱۹۵۹ کال کې یو مهم پیښه وشوه چې د خپلواکۍ غورځنګ پیل کړ. د "هوتو انقلاب" په نامې سره د توتسي په وړاندې فعالې مبارزې پیل شوې، چې دا د تاوتریخوالي او شخړو لامل شوه. په دې دوره کې مختلف سیاسي سازمانونه جوړ شول، چې د هغو څخه "پارټي"، "افریقا" او نورو دي چې د برابرۍ او خپلواکۍ مفکورو لپاره فعال کار شروع کړ.
سیاسي وضعیت سخت شو، او په ۱۹۶۰ کال کې د سیمه ایزو ادارو لپاره لومړۍ ټاکنې شوې. د ټاکنو پایلې ښودلې چې هوتو د ډېری خلکو ملاتړ ترلاسه کړ، چې د اصلاحاتو د اړتیا سره د پام وړ اشاره شوه. بلجیمي، چې په لوړ خفګان پوهیدل، ځینې اصلاحات پیل کړل، د هوتو لپاره زیات حقوق وړاندې کړل، خو دا اقدامات د خلکو غوښتنو د پوره کولو لپاره ناکافی ثابت شول.
د روڼاندې د خپلواکۍ غورځنګ نړیوالې ټولنې پام ځانته واړاوه. ملګري ملتونه او نورې نړیوالې ادارې د هیواد په وضعیت باندې نظارت پیل وکړ او د خپلواکۍ لپاره د هڅو ملاتړ یې وکړ. دا پام د محلي فعالیانو غوښتنو ته قانونیت ورکړ او هغوی ته په نړیواله کچه اضافي ملاتړ ومونده.
په ۱۹۶۱ کال کې، د "هوتو انقلاب" پیښو وروسته، بلجیوم، چې د خپل اقتدار نه پایداره تیاری سره مخ وه او د زیاتو تاوتریخوالي پوهیدل، د اقتدار د انتقال پروسه پیل کړه. د هوتو سیاسي ډلې، لکه "د روڼاندې د خپلواکۍ غورځنګ ګوند"، د هیواد د راتلونکي لپاره خپل پلانونه جوړول پیل کړل. د موقتي حکومت جوړول یوه مهمه ګام وشوه، چې د برابرۍ او ثبات تامین کولو هڅه یې کوله.
د ۱۹۶۲ کال د جولای په ۱ نېټه، روڼاندي د بلجیم نه رسماً خپلواکي ترلاسه کړه. دا پیښه د اوږدې مبارزې او آزادۍ د غوښتنې پایله شوه. په هر صورت، د خپلواکۍ رسمي اعلان ته سره، په هیواد کې مهم ټولنیز او سیاسي ستونزې موجودې وې، چې د استعماري تیرې څخه سرچینه اخیستې وې.
د خپلواکۍ د ترلاسه کولو وروسته سمدستې د هوتو او توتسي ترمنځ شخړې پیل شوې، چې دا د راتلونکو جدي پیښو اشارې و. د مختلفو قومي ډلو د غوښتنو سره د توافق نه شتون د داخلي اړیکو لامل شو، چې ژر تر ژره د تاوتریخوالي او غمیزو سبب شو.
د خپلواکۍ غورځنګ د روڼاندې په تاریخ کې ژور اثر پریښود. په رسمي توګه د خپلواکۍ د منلو سره سره، سیاسي اختلافات او تاوتریخوالی په هیواد کې دوام وموند، چې په نهایت کې د ۱۹۹۴ کال د جنوساید لامل شو. د دې غورځنګ وراثت، د دې نظریات او غوښتنې د هغو مهمو اړخونو څخه شوې چې د روڼاندې د اوسني حالت د تحلیل لپاره باید په پام کې ونیول شي.
مهمه یادونه ده، چې د خپلواکۍ غورځنګ نه یوازې روڼاندي د استعماري بندش نه ازاد کړه، بلکه د ملي پیژندنې او د نفوس ترمنځ د اتحاد غوښتنې لپاره بنسټیزه شوه. دا پروسه، که څه هم پېچلې وه، د هیواد د شخړیو وروسته د رغونې او نوې راتلونکي جوړولو لپاره کليدي وه.
د روڼاندې د خپلواکۍ غورځنګ یوه څو اړخیزه پروسه ده چې د شخړو، نظریاتو او آزادۍ غوښتنې سره ډکه ده. دا غورځنګ د هیواد په تاریخ کې یوه مهمه مرحله ده چې نويو سیاسي او ټولنیزو واقعیتونو ته پایه کېښودله. د دې دورې درک د روڼاندې پیچله او غمیزناک تاریخ سره مرسته کوي، او هغه لارې چې هیواد په خپل پرمختګ کې مخ ته ځي.