تاریخی انcyclopedia
نیپال، چې د کلتوري ورثې څخه مالامال او ځانګړې جغرافیایي موقعیت لري، اوږده او پیچلې تاریخ لري. د هند او چین په منځ کې پروت، نیپال د مختلفو کلتورونو او تمدنونو میلمنه شوې. د نیپال تاریخ د زرو کلونو په اوږدو کې د لرغونو دورو نه نیولې، چې هلته لومړني تمدنونه رامنځته شول، او تر اوسه د معاصرې سیاسي بدلونونو پورې خپور دی. دا مقاله د نیپال تاریخ کې مهم پړاوونه، د دې کلتور او د سیمې پر ودې باندې د دې اغیزو ته ګوري.
د نیپال په خاوره کې لومړني اوسیدنې د نوولتي دورې پورې اړه لري، کله چې خلکو د بزګری او استوګنې طرز ژوند پیل کړ. د نیپال په اړه لومړني تاریخي ذکرونه د میلاد نه ۷۰۰ کاله مخکې ته رسیږي. په دې وخت کې د نیپال په خاوره کې مختلف قبیلي حکومتونه موجود وو، چې پکې د لیچاوي سلطنت ډېره مهمه وه، چې د کلتور او سیاست لپاره مهیم مرکز شو.
د لیچاوي سلطنت (تقریباً ۴۰۰–۷۵۰ کاله) یوه مهمه وراثت پاتې کړه، چې د معماري یادګارونو او د بودیزم پرمختګ شامل دی. بودیزم او هندویزم، چې وروسته د هیواد اساسي دینونه شول، په حقیقت کې په دې دور کې خپاره شول. نیپال هم د بودا سیدارتا ګوتاما زیږون ځای و، چې په لنبینی کې وزیږیده، چې دا هیواد د نړۍ د بوداییانو لپاره مهم زیارت ځای ګرځوي.
په منځنیو پیړیو کې نیپال د یو مهم کلتوري او سوداګریزو مرکز په توګه پرمختګ وکړ. په ۱۱-۱۳ پیړیو کې د نیپال په خاوره کې څو سلطنتونه رامنځته شول، چې په کې مالا او ماللا سلسلې مخکښې وې. دې سلسلو د هنر، معماري او ادبیاتو پرمختګ ته وده ورکړه. په دې وخت کې هم بودیزم او هندویزم قوي شول، چې د سیمې د اساسي دینونو په توګه رامنځته شول.
په ۱۴-۱۵ پیړیو کې نیپال د بهرنیو اغیزو سره مخ شو، پکې د_DELHI_ سلطنت په شمول. سره له دې، د محلي واکمنانو ترمنځ داخلي شخړې او د واک لپاره جنګ نیپال د ټوټې کولو لامل شو. په دې وخت کې د نیپال د یو ځای کیدو اړتیا ته هم اړتیا وه، چې د دې په معاصر دولتي جوړښت کې مهم ګام و.
د نیپال یوځای کول په ۱۷۸۰ مو کلونو کې د پاچا پراجادجا پرسادت په لارښودنې وشو، چې د شاه سلسله رامنځته کړه. په ۱۷۶۸ کال کې، هغه د مختلفو امارتونو او سلطنتونو د یوځای کولو یوه کمپاین پیل کړه، چې د معاصر نیپال د جوړېدو بنسټ و. پراجادجا پرسادت وکولای شول چې داسې یو ساحه یوځای کړي، چې نه یوازې معاصر نیپال پکې شامل دی بلکې د هند ځینې برخې هم.
د شاه سلسلې په لارښوونه نیپال د یوې مرکزیت لرونکي حکومت په توګه پرمختګ وکړ. دغه هیواد نړیوال اهمیت ترلاسه کړ، چې د چین او هند سره سوداګرۍ کې برخه واخیسته. سره له دې، انزوا او داخلي شخړې هم د حکومت لپاره یوه ستونزه وه، چې پرته له دې د نیپال پرمختګ باندې اغیزه وکړه.
په ۱۹ مې پیړۍ کې نیپال د برتانوي امپراتورۍ له لوري د ګواښ سره مخ شو، چې د سیمې کې خپل نفوذ پراخول غواړي. د ۱۸۱۴-۱۸۱۶ میلو جګړې وروسته، نیپال د سُګولي تړون لاسلیک کړ، چې د دې ساحه محدود کړل او د هیواد د بهرني سیاست لپاره د برتانوي نفوذ تایید وکړ. سره له دې، نیپال خپله خپلواکي وساتله او د یو خودمختار دولت په توګه ژوند ته دوام ورکړ.
د ۱۹ مې پیړۍ په نیمایي کې په نیپال کې اصلاحات او عصري کلتور پیل شو، چې سره له دې د ټولنیز ټولګي ټولې برخې نه و. برتانویانو نیپال د هند او ټیبت ترمنځ د یو بفر هیواد په توګه وکاراوه، چې داخلي سیاسي عدم ثباتې لامل شو. په دې وخت کې د دموکراتیک اصلاحاتو او د بشري حقونو غوښتنې پیاوړې شوې.
د دویمې نړیوالې جګړې وروسته په نیپال کې د دموکراتیک بدلونونو غوښتنې پیاوړې شوې. په ۱۹۵۱ کال کې د دموکراسۍ لپاره یوه پراخه سکنه پیل شوه، چې د ملوکیت رېزولution ته وده ورکړه او پارلمان رامنځته شو. سره له دې، سیاسي عدم ثبات او د مختلفو سیاسي ډلو ترمنځ د واک د ترلاسه کولو لپاره جنګ د ۱۹۶۱ کال کې د مطلق ملوکیت بیرته راګرځېدو ته لاره هواره کړه.
له ۱۹۶۱ نه تر ۱۹۹۰ کال پورې نیپال د مطلق ملوکیت لاندې پاتې شو، چې د اقتصادي او ټولنیزو ستونزو لامل شو. په ۱۹۹۰ کال کې، د ولسي حرکت د فشار لاندې، بادشاه د دموکراتیک اصلاحاتو سره موافقه وکړه، چې نتیجه کې یې د آییني ملوکیت او څو ګونی سیسټم رامنځته شو.
سره له دې چې د دموکراتیک اصلاحات د نیپال ټولې ستونزې حل نه کړی. په ۱۹۹۶ کال کې د مدني جګړه په پیل شوه، په دې ترڅ کې د نیپال کمونست ګوند (مارکسي - لینینستی) د حکومتي ځواکونو پر وړاندې جګړه پیل کړه. دغه شخړه تر ۲۰۰۶ پورې دوام درلود او د ۱۶,۰۰۰ نه زیاتو کسانو مرګ او د بشري حقونو د جدي سرغړونو لامل شوه.
په ۲۰۰۶ کال کې نیپال کې د سولې تړون شوی، چې د مدني جګړې اخیر کې کیدو ته لاړه. دغه تړون یو موقتي حکومت رامنځته کړ او د سولې د بیا رغولو پروسې پیل شو. په ۲۰۰۸ کال کې نیپال د فدرالي دموکراتیک جمهوری په توګه اعلان شو، او ملوکیت په رسمي توګه لغوه شوه.
معاصر نیپال د څو چیلنجونو سره مخ دی، پرته له دې چې اقتصادي پرمختګ، سیاسي ثبات او د ۲۰۱۵ کال ویران کوونکی زلزله څخه بیا رغونه ده. د هیواد اقتصاد د بزګرۍ، سیاحت او لاسي صنعتونو پراساس دی، سره له دې د بې وزلۍ او بې کارۍ کچه لوړه پاتې ده.
د نیپال سیاسي وضعیت ناپیژندل شوی دی. د حکومت متواتر بدلونونه او د مختلفو سیاسي ګوندونو ترمنځ جنګ د پریکړو پروسه پیچلې کوي. سره له دې، نیپال پرمختګ ته دوام ورکوي، اړوند هڅې کوي خپلې اتباعو ته د ژوند ښه والي او د دموکراتیکو بنسټونو د پیاوړتیا لپاره.
نیپال یو هیواد دی چې د ګرم کلتوري ورثې څخه مالامال دی، چیرته چې مختلفې عنعنات، دینونه او ژبې سره ترکیب شوي. د هیواد اساسي دینونه هندو او بدیایي دي، چې د نیپالیانو کلتور او ژوند طرز باندې مهم تاثیر لري. د نیپال کلتور په دودیزو جشنونو، موسیقي، نڅا او صنایعو کې شامل دی، چې د اتنیکي ډلو تنوع څرګندوي.
دودیز جشنونه، لکه د اسای او تیژ، د خلکو په ژوند کې مهمه ونډه لري، د ټولنې اړیکې او کلتوري ارزښتونه پیاوړي کوي. نیپالی خواړه، چې د پلټنو په څیر د دال بات مشهور دي، هم د کلتوري هویت یوه مهمه برخه ده.
د نیپال تاریخ د استقامت او مبارزې تاریخ دی. هیواد د جګړو، سیاسي بحرانونو او طبیعي پیښو په شمول د ډېرو ازموینو څخه تیر شوی. مګر، د دې کلتور، تنوع او د خلکو روح له امله، نیپال لاهم پرمخ ځي، چې د پایښت لرونکي پرمختګ او خوشحالۍ لپاره هڅه کوي. د نیپال راتلونکی د دې پر اساس دی چې د معاصر چیلنجونو سره څنګه مخ شي او یوه شمولی ټولنه جوړه کړي، چیرته چې هر وګړی کولی شي د هیواد د پرمختګ لپاره ونډه واخلي.