Tarih Ansiklopedisi
Ermenistan, tarihi bir bölge olarak, yüzyıllar boyunca karmaşık bir kader yaşamıştır. M.Ö. 4. yüzyılda Ermeni krallığının çöküşü ile XX. yüzyılın başına kadar çeşitli büyük güçlerin etkisi altında kalmıştır; bu güçler arasında Osmanlı ve Pers İmparatorlukları özel bir yer tutmaktadır. Ermenistan'ın bu imparatorlukların içinde bulunduğu dönem, değişim, çatışma ve kültürel-sosyal dönüşümlerle doluydu.
16. yüzyılda Ermenistan'ın önemli bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu'nun kontrolüne girmiştir. Bu dönemde, Ermeni nüfusu Osmanlı toplumunun önemli bir unsuru haline gelmiştir. Ermeniler ticaret, zanaatkarlık ve vergi toplama ile uğraşmışlardır. Diğer etnik gruplardan farklı olarak, Ermeniler "millet" sisteminin bir parçası oldukları için belirli ayrıcalıklara sahip olmuşlardır; bu sistem, dini ve etnik azınlıklara iç yönetim ve inanç konularında özerklik tanımıştır.
Bu sistem çerçevesinde, Ermeniler kendi dini ve kültürel kurumları aracılığıyla işlerini yönetme imkanına sahip olmuşlardır. Ermeni kilisesinin başı olan katolikos geniş yetkilere sahip olup, Ermenilerin Osmanlı makamları nezdindeki çıkarlarını temsil etmiştir. Bu durum, çok kültürlü bir toplum içinde Ermeni halkının kültürel ve dini kimliğini korumasını sağlamıştır.
Ancak zamanla, özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda, Ermeniler Osmanlı hükümetlerinin baskı ve ayrımcılığıyla karşılaşmaya başlamışlardır. İmparatorluktaki iç çatışmalardan kaynaklanan ekonomik ve sosyal değişiklikler, Ermeni nüfusuna yönelik baskının artmasına neden olmuştur. Bu baskılara karşılık olarak Ermeniler direniş organize etmeye başlamış ve bu, daha büyük çatışmaların öncüsü olmuştur.
Pers İmparatorluğu, Ermenistan tarihindeki önemli bir rolü de üstlenmiştir. 17. ve 18. yüzyıllar boyunca Ermenistan, Osmanlı ve Pers İmparatorlukları arasında bölünmüştür. Bu dönem, Ermeni toprakları üzerindeki kontrol için sürekli bir mücadele ile karakterize edilmiştir. Pers vilayetlerinde yaşayan Ermeniler, Nahçıvan ve Doğu Ermenistan gibi, sorunlarla karşılaşsalar da, Pers makamları sıklıkla Ermenileri kendi idarelerinde aracılar olarak kullanmıştır.
Persler'in kontrolündeki Ermeniler de ticaret ve kültürde belirli başarılar elde etmişlerdir. Safevi hanedanı döneminde, Ermeniler imparatorluğun ekonomik işlerinde aktif olarak yer almış ve önemli ticari pozisyonlar elde etmişlerdir. Örneğin, Ermeni tüccarlar İran ve Kafkasya pazarlarında önde gelen oyuncular haline gelmişlerdir. Ermeniler ayrıca, farklı halklar arasında bilgi ve fikir alışverişini destekleyerek bölgenin kültürel hayatında önemli bir rol oynamışlardır.
Ancak tıpkı Osmanlı İmparatorluğu'nda olduğu gibi, Pers İmparatorluğu'nda da Ermeniler sık sık kötü muamele ve baskılara maruz kalmışlardır; özellikle siyasi istikrarsızlık dönemlerinde. Osmanlı ve Pers İmparatorlukları arasındaki çatışmalar, Ermeniler için durumu daha da zorlaştırmış ve onları taraflardan birine sadakat gösterme konusunda zorluk yaşamaya itmiştir.
Zor koşullara rağmen, Ermeniler kültürel ve dini kimliklerini korumayı başarmışlardır. Ermeni kilisesi, manevi hayatın merkezi olmaya devam etmiş, Ermeni edebiyatı, sanatı ve mimarisi gelişmeye devam etmiştir. İerapolis ve İsfahan gibi büyük şehirlerde, halkın kültürünü ve geleneklerini koruyan Ermeni mahalleleri oluşmuştur.
Ermeni kültür tarihindeki önemli bir olay, 5. yüzyılda Ermeni alfabesinin yaratılmasıdır; bu, yazılı eserlerin ve edebiyatın gelişmesini desteklemiştir. Ermeniler kendi dillerinde yazmışlar ve dünyaya ve toplumsal sorunlara karşı olan benzersiz bakış açılarını yansıtan eserler yaratmışlardır.
Çok kültürlü bir çevrede kimliklerini korurken, Ermeniler komşu halklarla kültürel alışverişte de bulunmuşlardır. Bu, hem Ermeni kültürünü hem de çevredeki halkların kültürlerini zenginleştirmiştir.
20. yüzyılın başlarında, Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflaması ve I. Dünya Savaşı'nın etkisiyle Ermeniler, tarihlerinin en trajik olaylarından biri olan Ermeni Soykırımı ile karşılaşmışlardır; bu, Osmanlı makamları tarafından 1915-1922 yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Milyonlarca Ermeni öldürülmüş, zorla sürülmüş veya kötü muameleye maruz kalmıştır. Bu soykırım, Ermeni toplumunda derin yaralar bırakmış ve bölgedeki demografik yapıda önemli değişikliklere yol açmıştır.
Soykırım, geniş çapta bir Ermeni göçüne neden olmuş, birçok Ermeni diğer ülkelere, özellikle Fransa, ABD ve Rusya gibi yerlere sığınmıştır. Yurtdışındaki Ermeni toplumları, Ermenistan'ın bağımsızlığını yeniden kazanma ve kendi kültürel miraslarını koruma fikrini aktif olarak desteklemişlerdir.
Osmanlı ve Pers İmparatorlukları'ndaki Ermenistan, mücadele, acı ve umut dolu karmaşık ve çok katmanlı bir tarihe sahiptir. Zorluklara rağmen, Ermeni halkı kimliğini ve kültürünü korumayı başarmıştır. Ermenistan tarihindeki bu dönem, modern Ermeni devletinin ve halkının oluşumunun temeli haline gelmiş ve bu halk, tanınma ve adaletin yeniden sağlanması için mücadelesine devam etmektedir.