دانشنامه تاریخی
مغولستان کشوری با تاریخ غنی و فرهنگ منحصر به فرد است که در ویژگی‌های زبانی آن نیز منعکس شده است. زبان مغولی زبان رسمی کشور است و مهمترین وسیله ارتباطی در میان جمعیت به شمار می‌آید. با این حال، در مغولستان تنوع زیادی از گویش‌ها و لهجه‌ها وجود دارد که به روند تاریخی توسعه کشور و ترکیب چند قومی آن مرتبط است. در این مقاله به بررسی ویژگی‌های اصلی زبان مغولی، گویش‌ها، سیستم‌های نوشتاری و تأثیر زبان‌های دیگر بر فرهنگ مغولی می‌پردازیم.
زبان مغولی به گروه مغولی خانواده زبانی آلتایی تعلق دارد که شامل زبان‌های بوریات، کالمیک و سایر زبان‌های مرتبط نیز می‌شود. منشاء زبان مغولی به زمان‌های قدیم برمی‌گردد و نخستین آثار نوشتاری به زبان مغولی به قرن سیزدهم، در زمان امپراتوری مغولی چنگیزخان، برمی‌گردد. این متون با استفاده از خط قدیم مغولی نوشته شده‌اند که مبتنی بر خط اویغوری بود.
زبان مغولی مدرن در طول چند قرن شکل‌گرفته و تحت تأثیر زبان‌های ترکی، چینی و تبت قرار گرفته است. در طول تاریخ مغولستان، این زبان خود را با شرایط فرهنگی و سیاسی مختلف تطبیق داده که باعث غنای آن با عناصر واژگانی و دستوری جدید شده است.
زبان مغولی دارای گویش‌های متعددی است که بسته به منطقه سکونت گویشوران متفاوت است. اصلی‌ترین گویش‌ها را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:
اختلافات میان گویش‌ها شامل فونتیک، گرامر و واژگان است، اما گویشوران گویش‌های مختلف معمولاً می‌توانند بدون مشکلات جدی یکدیگر را درک کنند. با این حال، تفاوت‌های فرهنگی و قوم‌نگاری میان مناطق باعث حفظ ویژگی‌های زبانی منحصر به فرد می‌شود.
خط نوشتاری مغولی در طول قرن‌ها تغییرات قابل توجهی را تجربه کرده است. در ابتدا برای نگارش زبان مغولی از خط قدیم مغولی استفاده می‌شد که مبتنی بر الفبای اویغوری بود. این الفبای عمودی به مدت قرن‌ها در مغولستان استفاده می‌شد و هنوز هم در میان مغول‌ها ساکن در چین (مغولستان داخلی) حفظ شده است.
پس از اعلام جمهوری خلق مغول در سال 1924، اصلاحاتی در کشور آغاز شد که به‌منظور مدرنیزه‌کردن آموزش و فرهنگ بود. در سال 1941، خط سیریلیک در مغولستان معرفی شد که همچنان مورد استفاده قرار دارد. سیریلیک با اضافه کردن دو حرف خاص (ө و ү) برای انتقال صداهایی که در زبان روسی وجود ندارد، به زبان مغولی تطبیق یافته است.
در سال‌های اخیر، شاهد احیای علاقه به خط قدیم مغولی به ویژه در میان جوانان و در مؤسسات آموزشی در مغولستان هستیم. معرفی این خط به برنامه‌های درسی مدارس به حفظ میراث فرهنگی کشور و تقویت هویت ملی کمک می‌کند.
زبان مغولی دارای چندین ویژگی فونتیک منحصر به فرد است که آن را از سایر زبان‌های خانواده آلتایی متمایز می‌کند. یکی از این ویژگی‌ها وجود مصوت‌های بلند و کوتاه است که می‌توانند معنای واژه را تغییر دهند. به عنوان مثال، واژه гэр (خانه) و гэр (در راه) فقط از نظر طول صدای مصوت متفاوتند.
دیگر ویژگی مهم وجود هماهنگی مصوت‌هاست که در آن صدای مصوت‌ها در کلمه به قواعد خاصی تابع می‌شود. در زبان مغولی تفکیک بین واژه‌هایی با مصوت‌های "جلو" و "عقب" وجود دارد و در یک کلمه معمولاً یا مصوت‌های جلو یا عقب استفاده می‌شود و معمولاً ترکیب نمی‌شوند.
زبان مغولی ساختار افزایه‌ای دارد، به این معنا که معانی دستوری با استفاده از پسوندهایی که به ریشه واژه متصل می‌شود، بیان می‌گردد. در زبان مغولی، حرف تعریف وجود ندارد، اما یک سیستم پیچیده‌ای از حالت‌ها و پس‌پوزیشن‌ها وجود دارد که روابط بین واژه‌ها در جمله را مشخص می‌کند.
ده حالت وجود دارد که شامل حالت nominative، genitive، dative، accusative و دیگر حالت‌ها می‌شود. پسوندهای حالت به ریشه واژه متصل می‌شوند و بسته به ویژگی‌های فونتیک و گرامری تغییر می‌کنند. به عنوان مثال، اسم хот (شهر) در حالت dative به хотод (به شهر) تبدیل می‌شود.
علاوه بر این، زبان مغولی دارای سه زمان (حال، گذشته و آینده) و یک سیستم پیچیده‌ای از اشکال فعلی برای بیان انواع و جملات است. ویژگی جالب دیگری وجود دارد که در آن یک شکل خاص فعل برای بیان ادب و احترام وجود دارد.
در طول تاریخ خود، زبان مغولی تحت تأثیر قابل توجهی از زبان‌های دیگر قرار گرفته است. به ویژه زبان‌های ترکی، چینی و تبت تأثیر زیادی بر واژگان زبان مغولی گذاشته‌اند که این موضوع به تماس‌های تاریخی و واژگان فرهنگی برمی‌گردد. به عنوان مثال، بسیاری از اصطلاحات بودایی از زبان‌های تبت و سانسکریت به زبان مغولی وارد شده‌اند.
در زمان جمهوری خلق مغول، تعداد قابل توجهی از واژه‌ها از زبان روسی قرض گرفته شده است، به ویژه در حوزه علم، فناوری و اصطلاحات دولتی. به عنوان مثال، واژه‌هایی مانند трактор، парк و телефон به بخشی از زبان روزمره مغولی تبدیل شده‌اند.
امروز زبان مغولی همچنان در حال توسعه و تطبیق با شرایط دنیای مدرن است. یکی از وظایف اصلی حفظ و توسعه زبان در شرایط جهانی شدن و تأثیر فزاینده زبان انگلیسی است. در سال‌های اخیر، تعداد بیشتری از جوانان مغولی زبان انگلیسی را برای پیشرفت شغلی و تحصیل یاد می‌گیرند که گاهی اوقات منجر به بیرون راندن زبان مغولی از برخی زمینه‌های زندگی می‌شود.
دولت مغولستان تلاش‌هایی را برای حفظ زبان ملی انجام می‌دهد و برنامه‌هایی را برای حمایت از یادگیری زبان و فرهنگ مغولی در مدارس و دانشگاه‌ها معرفی می‌کند. توجه ویژه‌ای به حفظ گویش‌ها و حمایت از جوامع مغولی در خارج از کشور می‌شود.
زبان مغولی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و هویت ملی مغولستان است. ویژگی‌های منحصر به فرد آن، مانند ساختار افزایه‌ای، هماهنگی مصوت‌ها و ثروت گویش‌ها، این زبان را به یک عنصر مهم از میراث فرهنگی کشور تبدیل کرده است. با وجود چالش‌های ناشی از جهانی شدن و تأثیر زبان‌های خارجی، زبان مغولی همچنان ویژگی‌های منحصر به فرد خود را حفظ کرده و به عنوان وسیله مهمی برای ارتباط و خودشناسی برای مردم مغول باقی می‌ماند.