ऐतिहासिक विश्वकोश
जवाहरलाल नेहरू (1889–1964) एक उत्कृष्ट भारतीय राजकारणी, स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान आणि भारतीय राज्याच्या मुख्य आर्किटेक्टपैकी एक होते. त्यांच्या जीवन आणि कार्याने देशाच्या राजकीय आणि सामाजिक संरचनेवर गडद प्रभाव टाकला.
नेहरू 14 नोव्हेंबर 1889 रोजी इलाहाबादमध्ये एका श्रीमंत वकीलाच्या कुटुंबात जन्मले. त्यांची आई, कमला नेहरू, गृहिणी होती, तर वडील, मदन मोहन नेहरू, राजकीय जीवनात सक्रिय होते. 15 व्या वर्षी ते ब्रिटनमध्ये गेले, जिथे त्यांनी प्रतिष्ठित हाररो शाळेत शिक्षण घेतले, आणि त्यानंतर कॅम्ब्रिज विद्यापीठात नैतिक विज्ञानात पदवी मिळवली.
नेहरू 1912 मध्ये भारतात परत आले आणि लवकरच भारतीय राष्ट्रीय चळवळीत सक्रिय सदस्य बनले. ते महात्मा गांधींचे जवळचे सहकारी होते आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये मुख्य भूमिका घेतली. नेहरू पूर्ण स्वावलंबन आणि सामाजिक सुधारणा यासाठी Advocate करीत होते.
1920च्या दशकात नेहरू नेहमीच्या इंग्रजी वसाहतवादी सरकाराविरूद्ध अहिंसक प्रतिकार चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांना अनेक वेळा अटक करण्यात आली, पण त्यांनी आपल्या वाचनातले कौशल्य वापरून लोकांना प्रेरित करण्यासाठी संघर्ष चालू ठेवला. "स्वातंत्र्य कुठे सुरू होते" यासारख्या त्यांच्या पुस्तकांनी तरुणांचे आणि बुद्धिजीवांचा लोकप्रियता मिळवली.
1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर नेहरू देशाचे पहिले पंतप्रधान बनले. त्यांच्या सरकारने मोठ्या आव्हानांचा सामना केला: देशाचे विभाजन, लाखो लोकांचे स्थलांतर आणि नवीन संस्था निर्माण करण्याची आवश्यकता. नेहरू एक सेक्युलर आणि लोकशाही राज्य निर्माण करण्यावर कार्यरत होते, औद्योगिकरण आणि सामाजिक न्यायाच्या उपाययोजनांवर लक्ष केंद्रित केले.
नेहरूंनी सामाजिकत्मक तत्त्वांवर आधारित 'योजना अर्थव्यवस्था' ची धोरण राबवली. त्यांनी मोठ्या सरकारी उपक्रमांची निर्मिती करण्यास सुरुवात केली आणि पायाभूत सुविधा विकसित केली. तथापि, त्यांचा दृष्टिकोन खाजगी क्षेत्र आणि कृषी अर्थव्यवस्थेला कमी पाठिंबा देण्यासाठी देखील टीकेला सामोरा गेला.
नेहरूंनी भारताच्या परदेशी धोरणाच्या निर्माणातही महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी निःसंलग्न चळवळीच्या स्थापनेच्या एकापैकी एक होते, ज्यामुळे उपनिवेशीय नियंत्रणातून नुकतीच मुक्त झालेल्या देशांसाठी स्वतंत्र कोर्स तयार करण्याचा प्रयत्न केला. नेहरूंनी शांत सह-अस्तित्व आणि राष्ट्रांमधील सहकार करण्याच्या विचारांचे समर्थक होते.
दुर्दैवाने, त्यांच्या परदेशी धोरणानिमित्त असे प्रयत्न नेहमी यशस्वी झाले नाहीत. 1962 मध्ये भारताने चीनसोबत सीमावादात प्रवेश केला, जेनेने नेहरू आणि त्यांच्या सरकाराचा मान कमी केला. या घटनेमुळे अनेकांनी त्यांच्या परदेशी धोरण आणि सुरक्षा दृष्टिकोनाच्या पुनरावलोकन केली.
जवाहरलाल नेहरू एक राजकारणीच नव्हते, तर एक रंगीबेरंगी वैयक्तिकतेचे व्यक्ती होते. साहित्य, कला आणि तत्त्वज्ञानाबद्दलचे त्यांचे प्रेम त्यांना अद्वितीय नेता बनविते. नेहरू आपल्या विचारांची आणि भावना लिहित असत, "गरीब निवास" आणि "मुलीला पत्रे" यासारख्या पुस्तकांची निर्मिती करीत होते, जे भारतीय साहित्याची क्लासिक झाली.
ते विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाला सक्रियपणे समर्थन देत होते, देशाच्या भविष्याच्या महत्त्वाची ओळख ठेवत होते. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारतीय तंत्रज्ञान संस्था आणि इतर वैज्ञानिक संस्थांची निर्मिती झाली, जे आजही भारताच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत.
जवाहरलाल नेहरू भारताच्या इतिहासात अमिट ठसा सोडले. त्यांच्या सेक्युलरिझम, लोकशाही आणि समाजवादाबद्दलच्या कल्पना नवीन पिढीला प्रेरणा देत आहेत. काही चुका आणि अपयश असूनही, त्यांचा वारसा ऐतिहासिक प्रक्रियांचा फक्त एक महत्त्वाचा भाग नाही तर भारतीय राजकारणातील आधुनिक वास्तवांकडे देखील महत्त्व देतो.
नेहरू 27 मे 1964 रोजी निधन झाले, पण त्यांच्या भारतीय राजकारण आणि समाजावरचा प्रभाव आजही जाणवतो. ते स्वातंत्र्यासाठी आणि सुधारणा करण्यासाठीची लढाई करण्याचा प्रतीक म्हणून उभे आहेत, जे आधुनिक भारतीय राज्याची आधारशिला बनली आहे.