تاریخی انcyclopedia
شلمه پیړۍ د افغانستان لپاره د پام وړ بدلونونو او ټکانونو وخت و، چې د植ز پر تصرف نه تر خپلواکې او کورني جګړې پورې د پېښو پوښښ کوي. دا دوره د سیاسي، ټولنیزو او کلتوري بدلونونو سره ډکه وه، چې د افغان ملت پر ژوند ژور اغیز وکړ او د هېواد راتلونکی وټاکه.
د شلمې پیړۍ په پیل کې افغانستان د لویې قدرتونو لکه بریتانیا او روسیې په نفوذ کې پاتې شو. د نولسمې پیړۍ پای د دویمې انګلو-افغان جګړې (۱۸۷۸-۱۸۸۰) سره نښه وه، چې وروسته له هغې د افغانستان په چارو کې د بریتانوي مداخلو پیل شو. افغانستان د بریتانوي هند او روسي امپراتورۍ ترمنځ د پخپلواکۍ زون شو، چې د هېواد په کورنیو چارو باندې قوي اغیزه وکړه.
په ۱۹۱۹ کال کې، د لومړۍ نړیوالې جګړې په پای کې، افغانستان د شاه امان الله خان په رهبري خپله خپلواکي د بریتانیا څخه اعلان کړه. دې له درېیمې انګلو-افغان جګړې (۱۹۱۹) لامل شو، چې په ترڅ کې یې افغان ځواکونو په بریالیتوب سره مهمې پوځي جګړې وګټلې او خپله خپلواکي یې وپېژندله.
د خپلواکۍ ترلاسه کولو وروسته، امان الله خان د هېواد د عصری کولو لپاره پراخ اصلاحات پیل کړل. هغه هڅه وکړه چې یو عصري دولت جوړ کړي، چې د اروپايي نمونو څخه الهام اخیستل. د تعلیم، روغتیا او حکومت سیستم اصلاحات د هغه اصلي لومړیتوبونه شول.
شاه د ښځو حقونه فعالانه ملاتړ کړل، چې د سنتي او مذهبي دایرو لخوا سختې غبرګونونه راولاړ کړل. د ټولنې د اصلاح کولو هڅې د سیاسي ناڅرګندتیا لامل شوې. په ۱۹۲۹ کال کې شاه د ځواک له بدلون سره له منصب څخه ګوښه شو، او افغانستان نوو سیاسي چیلنجونو سره مخ شو.
په ۱۹۳۰مو کلونو کې هېواد د ناڅرګندتیا دورې تیرې کړې. د رهبري دورې بدلیدل د قبیلې نفوذ او جګړو ته وده ورکړه. په دې حال کې، بهرني ځواکونه د افغانستان د سیاسي ژوند پر وړاندې قوي نفوذ درلود.
په ۱۹۳۳ کال کې، شاه ظاهر شاه ته پادشاهۍ ته ورغی، چې تر ۱۹۷۳ کال پورې حکمراني وکړه. د هغه حکومت د نسبي سولې او اقتصادي پرمختګ وخت و. خو په سیاسي ژوند کې د پخوانیو مشکلونو شتون پاتې و، او ټولنه د سنتي ارزښتونو او عصري اصلاحاتو ترمنځ ویشل شوې وه.
په ۱۹۷۳ کال کې یو پوځي coup ترسره شو، او ظاهر شاه د خپل خاله داود خان لخوا له منصب څخه وشړل شو. هغه جمهوریت اعلان کړ او د څو اقتصادي او ټولنیزو اصلاحاتو پر راوړلو کار وکړ. خو د هغه حکومت له سختې مخالفې سره مخ شو، او ژر وروسته هېواد په ګډوډۍ کې لاړ.
په ۱۹۷۸ کال کې په افغانستان کې کمونیستي انقلاب رامنځته شو، او د افغانستان د خلکو دموکراتیک ګوند واک ته ورسېد. نوې ځواک د ټولنیز جوړښت بدلون او کمونیستي نظریاتو د پیاده کولو لپاره افراطی اصلاحات پیل کړل. دې د مختلفو قبایلو او مذهبي ګروپونو لخوا مخالفت راوزه.
په ۱۹۷۹ کال کې، د کمونیستي رژیم په وړاندې د روزدو نارضایتۍ او بغاوت په ځواب کې، شوروی اتحاد خپل ځواکونه افغانستان ته ولېږدول، ترڅو نوې حکومت ته ملاتړ ورکړي. دا مداخله د یوې لس کلنې جګړې پیل لامل شو، چې د هېواد په تاریخ کې یوه له ترټولو غمیزه وروسته دورو کې شامل ده.
افغان مخالفینو، چې د مجاهدینو په نوم یادېږي، د لویدیځو هیوادونو، ځانګړې توګه د متحده ایالاتو لخوا چې په دې شخړه کې د شوروي اغیزې سره مبارزه کول، ملاتړ ترلاسه کړ. مجاهدین، چې په مختلفو ډلو کې یوځای شوي وو، د شوروي ځواکونو په وړاندې یاغي جګړه وکړه، چې د لوی بشري زیانونو او ویجاړو لامل شوه.
په ۱۹۸۹ کال کې د شوروي ځواکونو د وتلو وروسته، په هېواد کې وضعیت لا هم ناڅرګند پاتې شو. کورنۍ جګړه لا هم روانه وه، او مختلفې ډلو د ځواک لپاره مبارزه وکړه. په ۱۹۹۲ کال کې کمونیستي حکومت له منځه یووړل شو، او په هېواد کې د مجاهدینو ترمنځ د ځواک د ترلاسه کولو لپاره مبارزه پیل شوه.
په ۱۹۹۶ کال کې د طالبانو ډله واک ته ورسېده، چې یوه سخت اسلامي رژیم یې رامنځته کړ او د ښځو حقونه یې ډېر محدود کړل. دا نوی حکومت د بشري وضعیت د خرڅلاو او د افغانستان د نړیوالې انزوا لامل شو.
په ۲۰۰۱ کال کې د سپتمبر ۱۱ پیښې سیاسي وضعیت بدل کړ. متحده ایالات او د هغوی متحدین افغانستان ته وننووتل، چې د طالبانو حکمراني پای ته ورساوه. وروسته له دې، یوه نوې افغان اداره رامنځته شوه، او د هېواد د بیا رغونې بهیر پیل شو.
شلمه پیړۍ د افغانستان لپاره د پام وړ بدلونونو عصر و. د خپلواکۍ ترلاسه کولو او د عصریت غوښتنې څخه تر جګړو، بهرنیو مداخلې او کورنۍ جګړې پورې، د دې دورې تاریخ د غمیزو او هیلو سره ډک دی. سره لدې چې ګڼ شمیر چیلنجونه شته، افغان ملت لاهم د سولې او ثبات لپاره هڅه کوي، ترڅو د خپل ایالت راتلونکی د تیرې درسونو پر بنسټ جوړ کړي.