تاریخی انcyclopedia
د یونان تاریخ — دا یو زړه راښکونکی او څو اړخیز پروسه ده چې د درې زره کلونو څخه زیاتې کلونه پوښی. یونان د دیموکراسۍ، فلسفې، ساینس، او هنرونو زېږد ځای دی چې د لویدیزې تمدن په پراختیا باندې یې ډیر اغېز کړی دی. په دې مقاله کې به موږ د یونان د تاریخ کلیدي ټکي وګورو، چې د لرغونو وختونو نه تر معاصر زمانې پورې وغځیږي.
لرغوني یونان د دویمې زرېنۍ پیړۍ نه تر مخه پرمختګ کړی کله چې د هلاډا په سیمه کې لومړنۍ تمدنونه، لکه د کريټ ماینوي تمدن او د میکینی به قاره کې، ظهور وکړ. ماینويان د خپلو ښایسته ماڼیو او هنر لپاره مشهور وو، پداسې حال کې چې میکینیان د نظامي چارو او سوداګرۍ پرمختګ کولو.
د میلاد وړاندې په ۱۴مې پیړۍ کې د میکینی تمدن زوال ته لاړ، او ځای یې هیلینستي قومونه ونیول. دا دوره د «تیاره قرنونو» په توګه پیژندل کیږي، چې پکې لیکنه او کلتور یو څه وخت لپاره له منځه لاړ. مګر له ۸مې پیړۍ مخکې لمسي د ښاروالیو یا پولیسو په پراختیا سره نوې لړۍ پیل شوه.
کلاسيکي دوره (V-IV پیړۍ مخکې له میلاد) د یونان لپاره د طلا دورې په توګه وپیژندل شوه. یونان په ډیرو پولیسو لکه اتن، اسپارت، کوریند او تیبه تقسیم شوی وو. هر پولی د خپل نظام اداره او کلتور درلود. اتن، د مثال په توګه، د دیموکراسۍ او کلتور مرکز و، چیرې چې فلسفیان لکه سقراط، پلیتون او ارسطو زېږېدلي.
اسپارت، برعکس، د خپلې نظامي نظم او سختۍ لپاره مشهور وه. دا دوه ښاروالۍ اکثره وخت د یو بل پر وړاندې متعقل شوې چې دې ته د پیلوپونیز جګړه (۴۳۱-۴۰۴ پیش له میلاد) وویل شوه، چې اسپارت بریا ترلاسه کړه. دې جګړې د یونان ځواک کمزوره کړ او اقتصادی زوال ته یې لاره هواره کړه.
د الکساندر مقدوني د تصرفاتو وروسته په IV پیړۍ کې هلینستي دوره پیل شوه، کله چې یوناني کلتور ختیځ ته خپور شو. الکساند دپاره یو لوی حکومت جوړ کړ چې له یونان نه تر هندوستان پورې تر پوښښ لاندې وو. دا دوره د کلتورونو د ترکیب او ساینس، فلسفې او هنر پرمختګ په توګه شتمنه شوه.
هلینستي یونان د معرفت مرکز شوه، چیرې چې داسې پوهان لکه اوقلید او ارشمیدس وده وکړه. یوناني ژبه او کلتور په مدیترانۍ او د هغې نه بهر د حاکمیت ځواکمنریاست وغښتل.
په I پیړۍ کې یونان د روم له لوري فتحه شوی او د روم د امپراتورۍ برخه شوه. دې د یوناني او رومي کلتورونو تر арасында د کلتوري تبادلې لامل شو. یونان د خپلو ډیرو دودونو ساتلو ته دوام ورکړ، او رومیانو د فلسفې، هنر او معمارۍ په اړه یوناني نظریې خپل کړي.
په IV پیړۍ کې، د مسیحیت د منلو سره د روم له لوري یوه نوې دوره پیل شوه. یونان او ټول امپراتورۍ د مذهبي او کلتوري ژوند په سټې بدلیدو سره مخامخ شول.
په ۳۹۵ کال کې د روم امپراتورۍ د وېش وروسته، یونان د ختیز روم امپراتورۍ برخه شوه، چې بازنطی په نوم پیژندل کیږي. دا دوره د مذهبي او کلتوري ودې وخت و، مګر د سیاسي عدم استقرار نوښت هم وه. یونان د مسیحیت مرکز شو، او ډیرې پیژندل شوې کلیساوې او راهنماوې په دې وخت کې جوړ شوې.
بازنطي کلتور د یوناني دودونو او د مسیحیت نظریاتو سره سرشار وه چې یو ځانګړی ترکیب یې جوړ کړ. مګر په XII-XV پیړیو کې یونان د سلجوقي او عثماني حملو سره مخ شو، چې دې د بازنطی کمزوری کېدو لامل شو.
په ۱۴۵۳ کال کې قسطنطنیه د عثماني امپراتورۍ لخوا ونیول شو، چې د بازنطی امپراتورۍ پای ته ورسید. یونان د ۴۰۰ کلونو پورې د عثماني واکمني لاندې راغی. دا دوره د سختو سرکوبونو، مګر د کلتوري ترکیب تر څنګ مشخصه شوه.
یونانیانو د خپل هویت ساتنه په دین او ژبه کې کوله، او د آزادۍ لپاره یې سرجمع کړل. د ۱۹مې پیړۍ په پیل کې د آزادۍ لپاره غورځنګ شروع شو، چې دې د یونانی انقلاب (۱۸۲۱-۱۸۲۹) لامل و، چې د خپلواک یوناني دولت جوړولو ته ورسید.
د خپلواکۍ د ترلاسه کولو وروسته، یونان د ګڼ شمېر ننګونو سره مخ شو، پشمول داخلي شخړې او خارجي ګواښونه. په XX پیړۍ کې، هیواد دوه نړیوالې جګړو، د ملکي جګړې (۱۹۴۶-۱۹۴۹) او د ډیکتاتورۍ (۱۹۶۷-۱۹۷۴) سره مخ شو. مګر د ډیکتاتورۍ د پریوتلو وروسته، یونان د دیموکراتیک نظام ته راستون شو.
په ۱۹۸۱ کال کې یونان د اروپایي اتحادیې سره یوځای شو، چې د اقتصادي پرمختګ او سیاسي ثبات لامل وګرځېد. مګر په ۲۰۰۹ کال کې، هیواد د جدي اقتصادي بحران سره مخامخ شو، چې د اعتراضونو او ټولنیزو شورشونو لامل وګرځېد.
د یونان تاریخ — دا د مبارزې، سره له مشکلاتو او بیا راډولو تاریخ دی. له لرغونې تمدن نه تر معاصر دیموکراتیک هیواد پورې، یونان اوږده لاره تیره کړه. نن ورځ، دا د کلتور او تاریخ یوه مهمه نقطه ده، چې هغه وراثت ساتي چې نړۍ ته الهام بخښي.