تاریخی انcyclopedia
یونان، لکه څنګه چې د لومړنیو تمدنونو څخه یو دی، د دولتي سیسټمونو پرمختګ باندې پام وړ اغیزه کړې ده. د ښار-دولتونو نه تر ننني ډیموکراتیکو ادارو پورې، د یونان د دولتي نظام'évolution ګڼ مراحل ستاسو په اوږدو کې دی، چې هر یو یې ځانګړې سیاسي جوړښت ته وده ورکړه. په دې مقاله کې به موږ د یونان د دولتي نظام کلیدي مرحلو او بدلونونو ته کتنه وکړو، او د دې پرمختګ ټولنیزو عواملو اغیزه هم څیړو.
د یونان دولتي نظام په هندسي دور (نږدې ۹۰۰-۷۰۰ کاله مخکې له میلاد) کې د لومړنیو ښار-دولتونو، یا پولیسونو جوړېدو سره پیل شو. هر پولیس یوه خپلواکه دولت وه، چې خپل قوانین، واکمنان او پوځونه لرل. تر ټولو مشهور پولیسونه اتین، اسپARTA، کورنت او تیسالیا وو. هر پولیس خپل ځانګړی حکومتي سیسټم درلود: په اتین کې دیموکراسي وده وکړه، پداسې حال کې چې اسپARTA دوې بادارانو سره د اولیګارکی سیسټم درلود.
اتین د ۵مې پیړۍ مخکې له میلاد د دیموکراتیکې خوځښت مرکز و. د پریکلس په مشری کې یوه دیموکراتیک نظام رامنځته شو، چیرته چې ټول ښاروالان په سیاسي پروسو کې ګډون کولی. د خلکو د مجلس او د پنځو سوه شورا جوړښت د دیموکراتیکو اداري بنسټونه جوړ کړل. په دې دوره کې د برابرۍ او آزادۍ اصول هم وده وکړه، چې د راتلونکي دیموکراتیکو سیسټمونو لپاره نمونه شوه. مګر دا مهمه ده چې یادونه وشي چې دا دیموکراسي محدوده وه او نه یې ټولې اوسیدونکي، لکه ښځې، غلامان او بیگانې شاملې کړې.
د اولیګارکی رژیمونه هم شتون درلودل، لکه څنګه چې په اسپARTA کې، چیرته چې واک د یوې وړې ډلې ابدال درلود. د اسپارتي سیستم په نظامي نظم او ګډ کار باندې تمرکز درلود، چې دا یې د اتین دیموکراسي نه توپیر لره. په یونان کې مختلفو دورو کې د استبدادي نظامونو لکه تیریانه، کله ناکله، کله چې انفرادي واکمنان واک نیسي، ظهور پیدا شوه. تیریان، لکه پیسیسترات په اتین کې، اکثرا د عامو خلکو د ژوند ښه کولو لپاره اصلاحات التطبيق کړي، مګر د هغوي حکومت د تشدد او کنټرول پراساس و.
یوناني-فارسي جنګونه (۴۹۹-۴۴۹ کاله مخکې له میلاد) د یونان د دولتي نظام باندې پام وړ اغیزه وکړه. د فارسونو پرضد د فیرموپیلا او د سلامین په جګړو کې د بریا وروسته، یوناني پولیسونه په دلوس د اتحادونو کې یو ځای شوي. دغه اتحاد نه یوازې د نظامي همغږۍ لپاره وبلکې د نویو سیاسي او اقتصادي اړیکو د جوړیدنې لپاره هم مهم و. خو د وخت په تیریدو سره دا یووالی ماتیدل پیل شو، چې د پیلپونیس جنګ (۴۳۱-۴۰۴ کاله مخکې له میلاد) لامل شو، چې په کې اتین او اسپARTA د یونان په هکله د حاکمیت لپاره جګړه وکړه.
د ائلسندری مقدوني د فتوحاتو وروسته په ۴مې پیړۍ کې شروع شوه د هیلینیسټیک دور، کله چې یونان د یوې لویې امپراتورۍ برخه شوه. په دې دوره کې فرهنګ او سیاسي سیسټمونه ګډیږي. مختلف سلطنتونه، لکه مصر او مقدونیه، د یوناني دودونو میراث ونیو، مګر د حکومت کولو خپلې ځانګړتیاوې هم درلودلې. پولیسونه لا هم شتون درلود، مګر د هغوی اغیزه ډیر کمزورې شوې. هیلینیسټیک پاچهان ته سلطنتونه جوړ کړل، او نوې حکومتي بڼې د یوناني او محلي دودونو ترکیب پراساس وده وکړه.
د یونان د رومي تسخیر سره په ۲مې پیړۍ کې د دولتي نظام په پرمختګ کې نوې دوره پیل شوه. یونان د رومي امپراتورۍ برخه شوه، چې دا یې سیاسي جوړښت بدل کړ. یوناني پولیسونه خپلواکي له لاسه ورکړه، مګر یوناني فرهنګ لا هم د روم باندې اغیزه وکړه. د رومي حکومتدارانو او فلسفیانو لپاره د یوناني فکر په اغیزه برابره وه. په دې وخت کې د رومي او یوناني قانوني میراث په ګډه رغیدل، چې وروسته د اروپايي قانوني نظامونو پر پراختیا اغیزه وکړه.
د رومي امپراتورۍ د سقوط وروسته، یونان د بیزانتاین امپراتورۍ تر کنټرول لاندې راځي. بیزانتیا د یوناني دودونو ساتلو ته دوام ورکوي، مګر اداره د مرکزي او بوروکراتیکي جوړښت ته لاښه کیږي. مسیحیت د مهمې دین په توګه تر ډیره د سیاسی پروسو باندې اغیزه کوي. په دې دوره کې نوې اداري او قانوني جوړښتونه جوړ شول، او همدارنګه فرهنګ او هنر وده وکړه، چې د یوناني هویت ساتنه او پرمختګ کې مرسته وکړه.
د ۱۵مې پیړۍ راهیسې، یونان د عثماني امپراتورۍ تر کنټرول لاندې چې له ۴۰۰ کاله ډیر وخت پورې دوام وکړ. د عثماني ادارې نوی سیستم، چې د فئودالي اصولو پراساس و، معرفي کړ. محلي یوناني مخور، چې «فاناګوره» په نامه یادېده، په ځای کې د ادارې په چارو کې مهم رول درلود. سره له دې چې سیاسي استقلال له لاسه ورکړه، یوناني خلکو د خپلې فرهنګ او ژبې ساتنې ته دوام ورکړ. په دې دوره کې د ملي خود ارادیت نظریات وده وکړه، چې په پای کې دا د استقلال غوښتنې لامل شو.
یوناني انقلاب (۱۸۲۱-۱۸۲۹ کاله) د عثماني امپراتورۍ نه د استقلال ترلاسه کولو او د عصري یوناني دولت جوړولو لامل شو. د استقلال د اعلان وروسته یونان د خپلو دولتي ادارو تشکیل ته وده ورکړه. په ۱۸۴۳ کال کې لومړۍ اساسي قانون تصویب شوه، چې پارلماني سلطنت تثبیت کړل. په ۲۰مې پیړۍ کې یونان د مختلفو سیاسي بدلونونو له لارې تیریدو، چې پکې سلطنت، استبداد او دیموکراتیک اصلاحات شامل وو. په ۱۹۷۵ کال کې نوې اساسي قانون تصویب شوه، چې د دیموکراسي، بشر د حقوقو او قانون تر حاکمیت د اصولو تضمین و.
د یونان د دولتي نظام پرمختګ یو پیچلی پروسې دی چې د دوه زره کالو څخه ډیره فاصله را نیسي. د قدیم پولیسونو نه تر معاصر دیموکراتیک نظام پورې، یونان د ګڼو بدلونونو له لارې تیریدو، چې هر یو یې په تاریخ باندې خپله نښه پرېښوده. یوناني دیموکراسي د ډیرو عصري سیاسي نظامونو بنسټ دی، او د دې مدافع نظریات د بشري حقوقو او د حکومت کولو په برخه کې د ګډون لپاره لا هم نن سبا په نړۍ باندې اغیزه کوي.