تاریخی انcyclopedia
د کمبودیا تاریخ له زرګونو کلونو څخه زیات دی او د ګڼو پیښو پوښښ کوي چې د دې هېواد عصري څېرې جوړوي. له لرغونو سلطنتونو څخه تر غمیزو دورې پورې چې استعماري او جنایتونه شامل دي، د کمبودیا تاریخ یوه پيچلې او متنوع پروسه ده چې کلتور، مذهب او سیاست سره تړاو لري. دا مقاله په کمبودیا کې د تاریخ کلیدي پړاوونو ته کتنه کوي، له لرغونو وختونو څخه نیولې تر اوسنيو پیښو پورې.
په اوسني کمبودیا کې لومړنۍ پیژندل شوې تمدنونه د میلاد له لومړۍ پیړۍ شاوخوا پیل شول. په دې وخت کې د میکانګ په سیند کې کوچني استوګنځایونه وو چې کرنه او سوداګرۍ سره تړاو لري. د دې تر ټولو لومړنی او مهم سلطنت د فُونان سلطنت و، چې د میلادي اوومې تر شپږمې پېړۍ پورې رښتیا وو. دا د کمبودیا د کنډو جنوب ختیځ او د جنوبی ویتنام سیمو کې یې ځای نیولی و او د چین او هند ترمنځ د سوداګرۍ مرکز و.
په شپږمه پېړۍ کې، د فُونان سلطنت د چنلا سلطنت په واسطه ځای پر ځای شوی و، چې کلتور او سوداګرۍ ته وده ورکول یې پیل کړل. چنلا د خپلو معبدونو او معمارۍ لاسته راوړنو لپاره مشهور و. په دې وخت کې په کمبودیا کې هندویت او بودیزم په فعاله توګه خپاره شوي، چې د دې سیمې کلتور باندې عمیق اغیزه وکړه.
د کمبودیا طلایي عصر د نهمې پېړۍ په پیل کې د خمر امپراتورۍ د بنسټښت سره پیل شو، چې د خپلو ستر معمارۍ جوړښتونو، په ځانګړي توګه د مشهور انجکور وات معبد کمپلکس لپاره شهرت درلود. د امپراتورۍ بنسټ ایښودونکی پاچا جایاورمان II و، چې بې نظمې قبیلې د خپل واک لاندې راټول کړل او ځان د خدای پاچا اعلان کړ.
د خمر امپراتورۍ د خپل اوج ته د دولسمې پېړۍ پر مهال د پاچا سوریوارمان II په واکمنۍ کې ورسېد، کله چې د معبدونو او اوبو ذخیرې ګڼ شمېر جوړې شوې، چې د کرنې پرمختګ ته وده ورکوي. په دې موده کې امپراتورۍ د نن ورځې تائیلنډ، لاوس او ویتنام سیمو ته خپل سیمې پراخې کړې، او د جنوب ختیځ آسیا یوه له تر ټولو ځواکمنو قدرتونو څخه شوه.
سره له دې چې امپراتورۍ لاسته راوړنې لرل، د خمر امپراتورۍ د داخلي شخړو او خارجي ګواښونو سره مخ شوه. په څلور لسمه پېړۍ کې زوال پیل شو، چې د مختلفو دودونو ترمنځ شخړو او د تائیلندي او ویتنامي ځواکونو بریدونو له امله و. د دې پایلې په توګه، د واک مرکز له انګکور څخه جنوبي سیمو ته لکه پنوم پین ته لیږدول شو.
په شپاړسمه پېړۍ کې کمبودیا د همسایه ځواکونو لکه تائیلند او ویتنام تاثیر لاندې راغله. دغه دولتونه د کمبودیا دنني چارو کې د مداخلې لپاره له ډیرې خوا د دوو شرايطو سره مخ شول، چې د مداخلو او بی ثباتي سبب شول. د شپاړسمې پېړۍ تر نیمایي پورې کمبودیا خپله خپلواکي له لاسه ورکړه او د تائیلندي مملکت تابع شوه.
په نولسمه پېړۍ کې، د اروپایي قدرتونو د استعماري پراختیا په جریان کې په جنوب ختیځ آسیا کې کمبودیا د فرانسیس ټولنه لاندې راغله. په 1863 کال کې، کمبودیا د فرانسیس سره د سرپرستې تړون لاسلیک کړ، چې د ځانمختاري له لاسه ورکولو او د فرانسوي استعماري حکومت رامنځته کیدو سبب شو. د فرانسوي ادارې نوي مالیاتي او اداري نظامونه معرفي کړل، چې د ځایي خلکو نارضایت تخرګ کړه.
د فرانسوي استعماري حکومت په دوران کې د کمبودیا په اقتصاد او جوړښت کې پام وړ بدلونونه راغلل، مګر ډیرې محلي رواجونه او کلتورونه زیرمه شول. دا د ملي احساساتو زیاتوالی او د خپلواکي د بیرته ترلاسه کولو غوښتنه راولاړه کړه.
د دویمې نړۍ جګړې له پای ته رسیدو وروسته، په 1945 کال کې کمبودیا لنډمهاله له فرانسوي واکمنۍ څخه آزاد شو، مګر په 1946 کال کې فرانسوي استعماري واکمنو بیا کنترول بیا تاسیس کړ. د دې په ځواب کې، په هېواد کې د خپلواکي لپاره فعاله مبارزه پیل شوه. په 1953 کال کې د پاچا نورودوم سیانک څخه د رهبري لاندې، کمبودیا د فرانسیس څخه بشپړه خپلواکي ترلاسه کړه.
خپلواکي د پرمختګ امید راوړ، مګر سیاسي بې ثباتي لا هم موجوده وه. په 1960مو کلونو کې، په هېواد کې ښکېل شخړې زور اخیستلې، په ځانګړي توګه د کمونسټ ګوند اغیز او د سره خمرانو پاڅون، چې په پای کې یې د کورنۍ جګړې لامل شو.
په 1975 کال کې، له اوږدې کورنۍ جګړې وروسته، د پاچا پول پوت په رهبري سره سره خمرانو واک ته ورسیدل. د دوی نظام د لویو ځپنو، څارنې، قحطي او د فکري نخبګۍ د تباه کولو لخوا پیژندل شوی و. د ترور د تګلارې له امله تقریباً دوه میلیون خلک مړه شول، چې د کمبودیا تاریخ کې یوه له ترټولو غمیزه پښو کېده.
د سره خمرانو نظام تر 1979 پورې دوام وکړ، کله چې ویتنام کمبودیا ته نفوذ وکړ او پول پوت له واکه ورکاوه. مګر د ترور څخه د آزادیدو سره، سمدستي سوله نه وه، ځکه چې هېواد د ویرانیو او بشري ناورینو سره مخ شو.
د سره خمرانو د سقوط وروسته کمبودیا ورو ورو د بیا رغونې لور ته روانه شوه. په 1991 کال کې، د پاریس تړون لاسلیک شو چې د شخړې پای ته ورسیدو او سوله یې پرځای کړه. په 1993 کال کې، لومړې دیموکراتیک انتخابات ترسره شول، او پاچا نورودوم سیانک ته بیرته واک ورکړل شو.
په وروستیو لسیزو کې، کمبودیا په اقتصاد او جوړښت کې پام وړ پرمختګ کړی دی. ګرځندوی د کمبودیا یو مهم صنعت ګرځېدلی دی، او کمبودیا له خپلو تاریخي سیمو سره، لکه انجکور وات، ګڼ شمېر ګرځندویان راجلبوي. مګر، د هېواد سیاسي وضعیت لا هم تنش لري، او د بشري حقونو او د بیان ازادۍ په اړه اندیښنې شته.
د کمبودیا تاریخ د دې خلکو د ټینګښت او زړورتیا یوه مثال دی. سره له دې چې په تیرو کې غمیزي پیښې رامنځته شوې، کمبودیا نن ورځ د یوه ثابت او دیموکراتیک راتلونکي په لټه کې ده. د شفا او بیا رغونې پروسه دوام لري، او ډیری کمبودیان د خپلې یکتا کلتور او رواجونو ساتلو سره لا ښه راتلونکی هیله لري.