دانشنامه تاریخی
مونته‌نگرو، به عنوان یک واحد تاریخی و فرهنگی در بالکان، میراث غنی دارد که شامل اسناد تاریخی مهمی است که توسعه، مبارزه برای استقلال و تغییرات سیاسی آن را منعکس می‌کند. این اسناد شامل دوره‌های مختلفی از قرون وسطی تا دوره‌های معاصر استقلال و ادغام در ساختارهای بین‌المللی است. اسناد تاریخی مونته‌نگرو منبع مهمی برای مطالعه فرهنگ، سیاست و ساختار اجتماعی آن است، همچنین درک دینامیک درگیری‌ها و دیپلماسی‌های بالکان را تسهیل می‌کند.
یکی از اولین اسناد تاریخی مربوط به مونته‌نگرو "قوانین امارت زتا" است که به قرن سیزدهم تعلق دارد. این قوانین مجموعهای از قوانین بود که زندگی را در امارت تنظیم می‌کرد، که بعدها پایه‌ای برای شکل‌گیری مونته‌نگرو به عنوان یک دولت مستقل شد. اسناد این زمان به مسائل حقوق، مالکیت و دادگستری پرداخته و سازمان اجتماعی مردم را توصیف می‌کنند. این اسناد شاهدی مهم هستند بر اینکه چگونه زتا در دوران قرون وسطی اولیه مدیریت می‌شد.
یک مرحله مهم در تاریخ مونته‌نگرو دوره سلطنت دودمان پترونیچ‌ها بود که میراث قابل توجهی از اسناد مختلف به جای گذاشت که روابط داخلی و خارجی مونته‌نگرو را تنظیم می‌کرد. یکی از این اسناد "صلح کرچانی" 1702 بود که بین مونته‌نگرو و امپراتوری عثمانی امضا شد. این معاهده برای حفظ صلح و رعایت مرزها بین دو دولت که در حال جنگ بودند، اهمیت داشت.
تسلط عثمانی که چندین قرن به طول انجامید، اثر عمیقی در تاریخ مونته‌نگرو گذاشت و بسیاری از اسناد تاریخی آن زمان به تعامل مونته‌نگرو با امپراتوری عثمانی می‌پردازد. مهم‌ترین سند "صلح چاپی" 1799 است که بین پتر شاه مونته‌نگرو و سلطان عثمانی امضا شد. این معاهده مرزها و روابط بین مونته‌نگرو و امپراتوری عثمانی را تثبیت کرد و همچنین به مسائل حقوق و آزادی‌های مذهبی برای مونته‌نگروها، عمدتاً مسیحیان ارتدوکس، پرداخت.
علاوه بر این، در این دوره اسنادی پدید آمد که روابط بین مونته‌نگرو و دیگر دولت‌های بالکانی مانند صربستان و روسیه را توصیف می‌کردند. مثال‌های مهم شامل نامه‌های دیپلماتیک است که توافقات حمایتی و کمک‌هایی را که مونته‌نگرو از روسیه دریافت کرده بود، ثبت می‌کند و همچنین توافق‌نامه‌هایی با ملت‌های اسلاوی همسایه.
با شروع قرن نوزدهم، مونته‌نگرو مبارزه فعالانه‌ای برای استقلال خود از امپراتوری عثمانی آغاز کرد. یکی از اسناد نمادین این دوره "اعلامیه استقلال مونته‌نگرو" 1852 است. در این سند، مونته‌نگرو به طور رسمی تمایل خود را برای به رسمیت شناخته شدن به عنوان یک دولت مستقل در عرصه بین‌المللی، علیرغم فشار از سمت امپراتوری عثمانی و دیگر کشورهای همسایه، اعلام کرد.
امروزه رویداد مهم تاریخی نیز امضای "معاهده برلین" در 1878 است که در آن مونته‌نگرو به عنوان یک دولت مستقل به رسمیت شناخته شد. این معاهده یک گام مهم در فرآیند مشروعیت بین‌المللی مونته‌نگرو بود که در این معاهده به عنوان یک دولت حاکم شناخته شد. اسناد مربوط به این دوره همچنین به تغییر مرزهای مونته‌نگرو، گسترش آن به وسیله مناطق عثمانی و تقویت مواضع در بالکان می‌پردازد.
قرن بیستم زمان تغییرات سیاسی مهمی برای مونته‌نگرو بود. اولین سند مهم "اعلامیه الحاق مونته‌نگرو به پادشاهی صرب‌ها، کروات‌ها و اسلوونی‌ها" 1918 است. این اقدام پایه‌گذار ادغام مونته‌نگرو در پادشاهی جدیدی بود که پس از فروپاشی اتریش-مجارستان شکل گرفت. اعلامیه نه تنها تغییرات سیاسی، بلکه تغییرات قومی را که در منطقه در حال وقوع بود، منعکس می‌کرد، زیرا بسیاری از مونته‌نگروی‌ها معتقد بودند که اتحاد با صربستان به احیای ملی کمک خواهد کرد.
بعد از جنگ جهانی دوم، مونته‌نگرو بخشی از یوگسلاوی سوسیالیستی شد. در آن زمان، مجموعهای از اسناد تصویب شدند که وضعیت آن را در چارچوب یک دولت فدراتیو سوسیالیستی تثبیت می‌کرد. یکی از این اسناد "کنستیتوسیون جمهوری مردم مونته‌نگرو" 1946 است که مونته‌نگرو را به عنوان یکی از جمهوری‌ها در ترکیب جمهوری فدراتیو مردم یوگسلاوی اعلام کرد.
بعداً، در 1974، "کنستیتوسیون جمهوری سوسیالیستی مونته‌نگرو" تصویب شد که به مونته‌نگرو اختیارات بیشتری در چارچوب یوگسلاوی اعطا کرد، از جمله امکان تصویب قوانین و مدیریت اقتصاد خود. این سند مرحله‌ای مهم در تقویت خودمختاری مونته‌نگرو در چارچوب یوگسلاوی بود.
پس از فروپاشی یوگسلاوی در دهه 1990، مونته‌نگرو به مبارزه برای استقلال خود ادامه داد. یکی از مهم‌ترین اسناد در تاریخ معاصر مونته‌نگرو، همه‌پرسی استقلال 2006 است. در نتیجه این همه‌پرسی، که در 21 ماه مه 2006 برگزار شد، مونته‌نگرو تصمیم به خروج از اتحادیه دولتی صربستان و مونته‌نگرو گرفته و به عنوان یک دولت مستقل شناخته شد. این سند به نشانه‌ای مهم برای مونته‌نگروها تبدیل شد که تمایل آن‌ها به استقلال و حاکمیت خود را تأیید می‌کرد.
بعداً، در همان سال، مونته‌نگرو به‌طور رسمی توسط جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته شد که این همچنین با بسیاری از اسناد دیپلماتیک رسمی شامل قطعنامه‌های سازمان ملل و امضای توافق‌نامه‌های دو جانبه با کشورهای مختلف تأیید شد.
اسناد تاریخی مونته‌نگرو منبع مهمی برای مطالعه تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور هستند. از قرون وسطی تا زمان حال، این اسناد تمایل مردم مونته‌نگرو به استقلال را منعکس کرده و همچنین مشارکت آن‌ها را در فرآیندهای بین‌المللی نشان می‌دهند. این اسناد نماد تلاش‌ها و دستاوردهای مونته‌نگروها در حفظ و تقویت هویت ملی و حاکمیت خود هستند. آن‌ها نشان می‌دهند چگونه مونته‌نگرو در پاسخ به چالش‌های زمان تغییر کرده و خود را با شرایط سیاسی و اجتماعی متغیر سازگار کرده و به دنبال یافتن جایگاه خود در عرصه جهانی بوده‌اند.