دانشنامه تاریخی
تمدن تیواناکو (یا تیواناکو) یکی از بزرگترین فرهنگ‌های باستانی است که در ارتفاعات بولیوی، در کنار دریاچه تیتیکاکا، از حدود سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد تا ۱۲۰۰ میلادی وجود داشت. تیواناکو به خاطر معماری، کشاورزی و میراث فرهنگی‌اش شناخته شده است که تأثیر قابل توجهی بر文明های بعدی، از جمله اینکاها، گذاشته است. این تمدن میراث غنی‌ای از خود به جای گذاشته است که همچنان در حال تحقیق و بررسی است.
تمدن تیواناکو در منطقه‌ای که سال‌ها قبل از شکل‌گیری‌اش توسط گروه‌های قومی مختلف ساکن شده بود، توسعه یافت. این تمدن در دوره‌ای ظهور کرد که قبایل محلی شروع به زندگی اسکان یافته و کشاورزی کردند. تیواناکو در ارتفاعات قرار دارد که آب و هوا و شرایط زندگی چالش‌های منحصربه‌فردی را به وجود می‌آورد. اما، با تشکر از سیستم‌های آبیاری و کشاورزی ترس‌دار، آن‌ها توانستند به طور مؤثری از منابع منطقه استفاده کنند.
ساختار اجتماعی تیواناکو سلسله‌مراتب پیچیده‌ای بود که شامل حاکمان، کشیشان، صنعتگران و کشاورزان بود. در بالای سلسله‌مراتب اجتماعی، حاکمان و کشیشان قرار داشتند که قدرت و کنترل بر منابع را در دست داشتند. این وضعیت ثبات و نظم را در جامعه فراهم می‌کرد. کشیشان نقش مهمی در مراسم و آداب مذهبی ایفا می‌کردند، که اهمیت آن‌ها را در زندگی اجتماعی تأکید می‌کرد.
معماری تیواناکو یکی از چشمگیرترین ویژگی‌های این تمدن است. مرکز اصلی این تمدن، شهر تیواناکو است که با استفاده از بلوک‌های سنگی که با دقت بالایی برش داده شده بودند، ساخته شده است. یکی از معروف‌ترین بناها، هرم آکوآپانا و همچنین معبد خورشید است. این ساختمان‌ها مهارت‌های مهندسی و معماری بالای تیواناکویی‌ها را نشان می‌دهند.
شهر به‌طور منظم با خیابان‌ها و میادین مشخص طراحی شده است که نشان‌دهنده سطح بالای سازماندهی است. تیواناکو همچنین سیستم‌های پیچیده‌ای برای تأمین آب و آبیاری توسعه داده است که امکان استفاده مؤثر از منابع محدود در شرایط ارتفاعات را فراهم می‌کند. آب از رودها و دریاچه‌ها برای آبیاری مزارع استفاده می‌شد که به موفقیت کشاورزی کمک می‌کرد.
تیواناکو میراث فرهنگی غنی‌ای از خود به جای گذاشته است که در هنر، سرامیک و مجسمه‌سازی آن‌ها جلوه‌گر است. آن‌ها آثار سرامیکی منحصر به فردی تولید می‌کردند که با الگوها و تصاویر پیچیده تزئین شده بودند. مجسمه‌هایی که در منطقه تیواناکو پیدا شده‌اند، مهارت و بیان هنری بالایی را نشان می‌دهند. بسیاری از این آثار هنری جنبه مذهبی دارند و نشان‌دهنده اهمیت باورها در زندگی جامعه هستند.
مذهب نقشی کلیدی در زندگی تیواناکویی‌ها ایفا می‌کرد. آن‌ها به بسیاری از خدایان، از جمله خدای خورشید و خدای ماه، پرستش می‌کردند. مراسم و آداب مذهبی در معابد خاص انجام می‌شد، جایی که قربانی‌ها و دیگر مراسم مهم صورت می‌گرفت. قابل توجه است که تیواناکویی‌ها به ارتباط بین طبیعت و خدایان ایمان داشتند که این امر در کشاورزی و زندگی روزمره آن‌ها منعکس می‌شود.
تمدن تیواناکو تأثیر قابل توجهی بر توسعه اینکاها داشت که در قرن ۱۵ به قدرت رسیدند. اینکاها بسیاری از عناصر فرهنگ تیواناکویی، از جمله سبک‌های معماری، فناوری‌های کشاورزی و مراسم مذهبی را پذیرفتند. تیواناکو به عنوان مدلی برای اینکاها در مدیریت و سازماندهی جامعه عمل کرد.
با وجود دستاوردهایش، تمدن تیواناکو در قرن XII شروع به افول کرد. دلایل این افول همچنان موضوع بحث‌های علمی باقی مانده است. یکی از اصلی‌ترین فرضیات، تغییرات اقلیمی است که می‌توانست منجر به خشکسالی و کمبود منابع شود. نظریه‌های دیگر پیشنهاد می‌دهند که درگیری‌های داخلی و جنگ با فرهنگ‌های همسایه نیز ممکن است در سقوط آن‌ها نقش داشته باشد.
حفاری‌های باستان‌شناسی مدرن در منطقه تیواناکو همچنان کشفیات جدیدی به ارمغان می‌آورد. دانشمندان در حال بررسی و کاوش در ویرانه‌ها و آثار باستانی هستند که به درک بهتر این تمدن منحصربه‌فرد کمک می‌کند. بسیاری از اقلام پیدا شده نمایی از زندگی، فرهنگ و باورهای تیواناکویی‌ها به دست می‌دهد. تحقیقات نشان می‌دهند که این فرهنگ بسیار پیشرفته و پیچیده بوده است.
میراث تیواناکو در فرهنگ مردمان کنونی که در منطقه اطراف دریاچه تیتیکاکا زندگی می‌کنند، همچنان زنده است. بسیاری از سنت‌ها، از جمله کشاورزی و صنایع دستی، توسط نسل‌های بعدی تیواناکویی‌ها پذیرفته و تطبیق داده شده‌اند. تیواناکو همچنان نماد مهمی از میراث فرهنگی بولیوی و منطقه به‌طور کلی است و مطالعه این تمدن به درک بهتر تاریخ مردم بومی آمریکای جنوبی کمک می‌کند.
تمدن تیواناکو یک عنصر مهم در زمینه تاریخی و فرهنگی آمریکای جنوبی است. دستاوردهای آن‌ها در زمینه معماری، کشاورزی و هنر ردپای عمیقی در تاریخ گذاشته است. موفقیت‌ها و تأثیر تیواناکو را می‌توان در فرهنگ اینکاها و بسیاری از مردم معاصر مشاهده کرد که اهمیت این تمدن باستانی را در زمینه تاریخ پروازی و بولیوی تأکید می‌کند.