دانشنامه تاریخی
تمدن وایری (یا هواری) یکی از قدیمی‌ترین فرهنگ‌ها بود که در سرزمین‌های امروزی پرو، حدود سال‌های ۶۰۰ تا ۱۱۰۰ میلادی وجود داشت. وایری‌ها به خاطر ساختار اجتماعی پیچیده، دستاوردهای معماری و تأثیرشان بر سایر تمدن‌ها، مانند اینکاها، شناخته شده‌اند. هرچند که وایری‌ها تنها پیشینه‌ای برای اینکاها بودند، اما نقش آنها در توسعه فرهنگ پرو و سازمان اجتماعی را نمی‌توان نادیده گرفت.
تمدن وایری در ارتفاعات مرکزی پرو، در ناحیه‌ی امروزی شهر آیلوکوچو شکل گرفت. توسعه آنها به انتقال از سبک زندگی کوچ نشینی به زندگی استقرار یافته مرتبط بود که به آنها این امکان را داد تا کشاورزی پایدار را سازماندهی کنند. این دوره با گسترش زراعت، شامل کشت‌هایی مانند سیب‌زمینی، ذرت و کینوا، مشخص می‌شود. وایری‌ها همچنین به طور فعال به دامداری پرداختند.
وایری‌ها دارای ساختار اجتماعی پیچیده‌ای بودند که شامل چندین طبقه می‌شد. در رأس هرم اجتماعی، حکومت‌داران و کشیش‌ها قرار داشتند که جامعه را مدیریت کرده و بدعت‌های مذهبی را کنترل می‌کردند. طبقه متوسط شامل صنعتگران، بازرگانان و کشاورزان بود که رفاه اقتصادی جامعه را تضمین می‌کردند. شایان ذکر است که وایری‌ها از سیستم‌های مدیریتی و مالیاتی استفاده می‌کردند که بعداً توسط اینکاها تطبیق داده شد.
یکی از ویژگی‌های برجسته تمدن وایری، معماری آنها بود. آنها مراکز شهری بزرگی می‌ساختند، مانند وایری که به عنوان مرکز اداری و مذهبی اصلی شناخته می‌شد. شهر با استفاده از خیابان‌های مستقیم و ساختمان‌های عمومی بزرگ طراحی شده بود. سازه‌های معماری از سنگ و خشت ساخته شدند که امکان ایجاد ساختارهای محکم و دائمی را فراهم می‌کرد.
وایری‌ها همچنین به خاطر قلعه‌های خود که در ارتفاعات استراتژیک قرار داشتند، شناخته شده‌اند. این استحکامات از حملات محافظت کرده و به عنوان نقاط کنترلی برای حفاظت از جاده‌ها و مسیرهای تجاری خدمت می‌کردند. جنبه‌های مهم معماری آنها شامل سیستم فاضلاب و سیستم آبیاری بود که به کشاورزی کمک می‌کرد.
فرهنگ وایری بسیار متنوع و غنی بود. آنها محصولات باکیفیت نساجی، سفال و جواهرات می‌ساختند. در سفالگری وایری، استفاده از رنگ‌ها و الگوهای مختلف قابل مشاهده است که نشان‌دهنده سطح بالای مهارت آن‌هاست. جنبه جالبی از هنر آنها این است که در برخی آثار می‌توان موجودات افسانه‌ای و خداها را مشاهده کرد که اهمیت دین را در فرهنگ آنها به تصویر می‌کشد.
دین وایری چندخدایانه بود و آنها به بسیاری از خداها که با طبیعت، کشاورزی و چرخه‌ی حیات مرتبط بودند، عبادت می‌کردند. وایری‌ها معابد و مکان‌های مقدسی می‌ساختند که در آنها آیین‌ها و قربانی‌ها برگزار می‌شد. آنها به قدرت خدایان خود ایمان داشتند و اعتقاد داشتند که برکت آنها برای برداشت موفق و رفاه ضروری است.
تمدن وایری تأثیر قابل توجهی بر سایر فرهنگ‌ها، از جمله اینکاها داشت. وایری‌ها به عنوان الگوی همتایی در زمینه معماری، کشاورزی و سازماندهی اداری مورد توجه قرار گرفتند. میراث آنها در شهرهای اینکا و سیستم‌های مدیریتی که از سنت‌های وایری اقتباس شده است، مشهود است. اینکاها تکنیک‌های آبیاری و کشاورزی پلکانی را از وایری‌ها پذیرفتند که به آنها امکان استفاده مؤثر از مناطق مرتفع را می‌داد.
با وجود قدرت و تأثیر خود، تمدن وایری از قرن یازده شروع به افول کرد. دلایل این سقوط همچنان موضوع بحث میان پژوهشگران است. برخی از محققان به تغییرات زیست‌محیطی، از جمله خشکسالی و کاهش منابع اشاره می‌کنند که می‌توانست منجر به بحران اقتصادی شود. دیگران بر این باورند که درگیری‌های داخلی و جنگ با فرهنگ‌های همسایه نیز نقشی در افول وایری‌ها ایفا کرد.
کاوش‌های باستان‌شناسی معاصر در مناطق سابق وایری اطلاعات جدیدی درباره فرهنگ و زندگی آنها ارائه می‌دهد. پژوهشگران به بررسی ویرانه‌های شهرها، معابد و گورستان‌ها ادامه می‌دهند که به درک بهتر این تمدن و جایگاه آن در تاریخ پرو کمک می‌کند. کشفیات نشان‌دهنده سطح بالای سازماندهی اجتماعی و مهارت در صنایع دستی متنوع است.
میراث وایری هنوز هم در فرهنگ معاصر پرو زنده است. بسیاری از سنت‌ها، از جمله روش‌های کشاورزی و فنون صنایع دستی، توسط فرهنگ‌های بعدها به کار گرفته شده و تطبیق داده شده‌اند. وایری‌ها بخش مهمی از هویت و تاریخ پرو هستند و دستاوردهای آنها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی غنی منطقه مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد.
تمدن وایری نمونه‌ای روشن از فرهنگ پیچیده و پیشرفته‌ای است که در آمریکای پیش از کلمب وجود داشت. دستاوردهای آنها در زمینه معماری، کشاورزی و مدیریت تأثیر قابل توجهی بر تمدن‌های بعدی، از جمله اینکاها، داشته است. مطالعه وایری‌ها به درک بهتر تاریخ منطقه و فرهنگ آن، و همچنین میراث آنها که هنوز هم تأثیرگذار است، کمک می‌کند.