تاریخی انcyclopedia
پيرو — داسې هېواد دی چې پراخه تاریخ او کلتوري ورثه لري، چیرې چې ځانګړی ځای د پام وړ شخصیتونو لپاره دی چې د دې ټولنې او کلتور په جوړېدو کې مهم رول ترسره کړی دی. د پيرو ګڼ شمېر تاریخي شخصیاتو په مختلفو برخو کې ژور اثر پریښی دی، لکه سیاست، کلتور، هنر او ساینس. له خپلواکۍ جنگ د قهرمانانو تر شهرت لرونکو لیکوالو او رهبرانو پورې چې د دوی نظریات او عملونه د هېواد په راتلونکي باندې لوی اثر لري، د پيرو تاریخ د پام وړ شخصیتونو په لرلو کې اوښتی دی.
سیمون بولیوار — د لاتین امریکا له تر ټولو پام وړ حکومتي شخصیتونو او پوځی رهبرانو څخه دی، چې د څو سویلي امریکا هېوادونو د اسپانیایي واکمنۍ څخه د آزادۍ په برخه کې مهم رول ولوباوه، په دې کې پيرو هم شامل دی. بولیوار په دې سیمه کې په ګڼو هېوادونو کې د ملي قهرمان په توګه ګڼل کیږي، په ځانګړي توګه په پيرو کې، چیرې چې د هېواد د آزادۍ په جنگ کې یې رول نه ماتیدونکی دی. په ۱۸۲۴ کال کې، هغه د پيرو د آزادۍ حرکت مشري وکړه، چې دې د اسپانیایي ځواکونو په وړاندې اخرني بریا ته ورساوه او د هېواد آزادۍ یقیني کړه.
د پيرو د آزادۍ په وروسته، بولیوار د لوی کلمبیا لومړی ولسمشر شو — یوه فدرالي دولت چې د اوسنیو کلمبیا، ونزویلا، اکوادور او پاناما سیمو شامل دی. خو د پيرو د محلي رهبرانو سره یې اړیکې پیچلې وې، او څو کاله وروسته له فعال سیاست څخه وتلو ته مخه کړه، چې دا هم د هغه اړیکه د پيرو سره اغیزمنه کړه. له دې سره سره، هغه د لاتین امریکا د آزادۍ او خپلواکۍ د مبارزې یوه نښانه پاتې دی.
خوزه دی سان-مارتین،د ارجنټیني جنرال او ملي قهرمان، هم د پيرو د آزادۍ کې کلیدي رول ولوباوه. هغه د سویلي امریکا د آزادۍ جنگ لګرانو له مشرانو څخه و او د پيرو د اسپانیایي استعماري حاکمیت څخه د آزادۍ په برخه کې مهم رول ولوباوه. په ۱۸۲۰ کال کې، سان-مارتین د پيرو ساحل ته ورسېد او ژر تر ژره یې یوه بریالۍ بغاوت سازمان کړ چې د هېواد د آزادۍ لامل شو.
د آزادۍ وروسته سان-مارتین د پيرو لومړی مدافع او پوځی حاکم شو، او همدارنګه د هېواد حکومت یې وکړ. خو د هغه سیاستي مسلک لنډ واوښت. په ۱۸۲۲ کال کې هغه په ګوایا کیلې کې سیمون بولیوار سره ولیدل، چیرې چې دوی توافق وکړ چې سان-مارتین به استعفا ورکړي او واک به بولیوار ته وسپاري. د هغه د سیاست څخه تارکیدو سره سره، سان-مارتین د پيرو او لاتین امریکا له لویو قهرمانانو څخه پاتې دی.
مانویل پاردو د ۱۹مې پېړۍ په پای کې د مخکښو سیاستوالو څخه و او د پيرو لومړی دیموکراتیک منتخب ولسمشر و. هغه د اوږده وخت د سیاسي بې ثباتۍ وروسته په هېواد کې د دیموکراتیکو بنسټونو پیاوړتیا کې مهم رول ولوباوه. پاردو په ۱۸۷۲ کال کې ولسمشر وټاکل شو، او د اقتصادي او ټولنیزو مشکلاتو، لکه د کرنې او خارجي سیاست بحرانونه، سره مخ و. په خپل سیاسي فعالیت کې، هغه د ملي مدرنیزیشن باندې ټینګار وکړ، د پوهنې، بنسټونو او مالي اصلاحاتو ملاتړ یې وکړ.
د هغه په حکومت کې د هېواد د اقتصادي شرایطو د ښه کولو لپاره اقدامات شوي، مګر پاردو د پوځی او سیاسي اقلیتونو لخوا له مقاومت سره مخ شو. د هغه حکومت اختلاط شوې ارزونې پریښودې، مګر پاردو په پيرو کې یوه مهمه څیره پاتې ده چې د هېواد د مدرنیزم او د دې بنسټونو د پیاوړتيا غوښتونکی دی.
ویکتور راوول اییا د لا ټور په ۲۰مې پېړۍ کې د پيرو یوه مشهوره سیاسي رهبر و. د هغه فعالیت په هېواد کې د سیاسي ژوند باندې د پام وړ اثر اچولی، په ځانګړي توګه د کارګرانو غورځنګ او د ټولنیزو حقونو په برخه کې. اییا د «امریکایي ولسي ګوند» (APA) بنسټ ایښودونکی او رهبر و، او د کارګرانو او بزګرانو د ژوند د شرایطو ښه کولو او د دوی سیاسي نفوذ زیاتولو لپاره د مبارزې وه. د هغه د ملي کول یا د ټولنیز بیمې د ښه کولو نظریات د پراخو خلکو ترمنځ غوږ نیولی دی.
اییا د پوځی دیکتاتورۍ یوه مهمه مخالفه څيره وه او د دیموکراسۍ لپاره مبارزه وکړه. په پيرو کې د هغه ميراث لاهم د بحث موضوع ده، مګر د هغه شخصیت د هېواد د تاریخ لپاره مهم دی، په ځانګړي توګه د سیاسي او ټولنیزې مبارزې په زمینه کې.
ماریا رواسګیبرت — یوه مشهوره پيروانه فیمینسټ او فعاله وګړې ده چې د پيرو کې د ښځو د حقونو په مبارزه کې مهمه ونډه درلوده. په ۲۰مې پېړۍ کې هغې د هېواد د ښځو حرکت د رهبرانو له ډلې څخه شوه، چې د ښځو د حقونو مساوي اړتیاو او د دوی د سیاسي ژوند کې د ګډون د ملاتړ لپاره یې جدی هڅه وکړه. گیبرت خپل ژوند د ښځو د حالت د ښه کولو ته وقف کړ، او د دې فعالیت د پيرو د فیمینزم په تحول کې مهم پړاو و.
گیبرت هم د هغو لومړیو ښځو په ډله کې وه چې په لیکنه کې فعاله شوې او په پيروانو ورځپاڼو کې د ښځو د حقونو په اړه مقالې خپرې کړې. هغې د ښځو د زده کړې د حق د ترلاسه کولو او همدارنګه د ښځو د کار شرایطو د ښه کولو د حق د ملاتړ لپاره فعالې هلې ځلې کړې. د هغې فعاليت د پيرو کې د ښځو د ټولنیز حالت په ښه کولو کې مهم رول لرې.
سیسار والیخو — یوه شانداره شاعره او لیکواله ده چې د هغې ادبیات د ۲۰مې پېړۍ د پيرو له تر ټولو مشهور لیکوالو څخه کړې ده. والیخو په ۱۸۹۲ کال کې زیږیدلی و او ژر تر ژره د خپلو شاعرانو کارونو له امله شهرت ترلاسه کړ، چې دا د عمیق فلسفي معنی او ټولنیز مشغوليت لري. د هغه کارونه، لکه د شعرونو ټولګې «محنت و درد شعرونه» او «اعتراف»، د لاتین امریکا په ادبیاتو کې بې حده اثر اچولی دی.
والیخو نه یوازې شاعر، بلکه د هېواد په سیاستي ژوند کې هم فعاله برخه اخیستونکې وه. هغه د انقلابي غورځنګونو ملاتړ کړ او د سوسیالیستي نظریاتو پلوی و. د هغه شخصیت د پيرو او نړیوال ادبیاتو په زمینه کې مهم پاتې دی، او د هغه شعرونه لاهم نوي نسل ته الهام ورکوي.
هرمن بروخ — د پيرو تاریخ پوه، فیلسوف او ښوونکی دی چې د هېواد په علم او تعلیم کې د پام وړ اثر اچولی. د هغه کارونه د پيرو اجتماعي او سیاستي تاریخ په اړه، او همدارنګه د نفیسې طبقې په سیاسی پروسې کې د نقش په اړه، د پيرو او لاتین امریکا په علم کې مهمه ونډه بلل کیږي. بروخ د ټولنیزو غورځنګونو سره نیږدې شامل و او د یوې قومیت د جوړولو لپاره د ملاتړ پلوی و چې باید د محلي دود او اروپایي تاثیر عناصر یوځای کړي.
د هغه نظریات په پيرو کې د کلتوري او علمي سیاست پر پرمختګ اثر کړی، په ځانګړي توګه د لوړې زده کړو او علم په برخه کې. بروخ د پيرو په علمي tradition کې یوه مهمه څیره پاتې ده او د بشري علومو په برخه کې د عصري نظریاتو باندې فعال اثر لري.
د پيرو تاریخ د پام وړ شخصیتونو سره ډک دی چې د مختلفو برخو په نړۍ کې د هېواد په پرمختګ کې ستر سهم لري. له خپلواکۍ د جنگ رهبرانو څخه تر کلتوري او ټولنیزو فعالانو پورې، د دوی نظریات او عملونه به د پيرو په ټولنه باندې د یوې اوږدې مودې لپاره اثر ولري. دا شخصیتونه د پيرو د ورثې یوه برخه دي او نوې نسلونه د دوی د کار د دوام لپاره الهام ورکوي.