تاریخی انcyclopedia
سوریه، د هغې د څو پیړي تاریخ سره، یوه هیواد دی چې مختلفو文明ونو، کلتور او دینونو تجربه کړې ده. د سوریې تاریخ د نړۍ مهمو پېښو سره دروند دی، او مشهور تاریخي اسناد چې د پخوانیو وختونو نه پاتې شوي، د دې پراخې سیمې او نړۍ تاریخ پوهیدلو کې مهم رول لري. دغه اسناد د سوریې د کلتور، قانون، دیپلماتیکو اړیکو او ټولنیز جوړښت مختلف اړخونه روښانه کوي. په دې مقاله کې د سوریې کلیدي تاریخي اسناد، د هغو اهمیت او د نړۍ تاریخ پراختیا باندې اغیزه تحلیل شوې ده.
پخوانۍ اسناد چې د سوریې سره تړاو لري، هغه وخت څخه دي چې د دې سیمې ځمکه د ستر پخوانیو تمدنونو لکه شومر، اکاډ، حتتي، مصر او اسیریه برخه وه. د داسې اسنادو څخه یوه مشهوره سند د حمورابي قانون دی، چې په بابل کې د میلاد نه ۱۸۰۰ کاله مخکې جوړ شوی و. که څه هم دغه سند په بابل کې لیکل شوی و، مګر د مېسوپوتامیا په ټولو کې تاثیر درلود چې سوریه هم پکې شامله ده، او د عدالت او حقوقي قواعدو نظریات یې په سوریې کې د قانوني لوایحو کې انعکاس موندلی دی.
خو په خپله سوریه کې هم ګڼ مهم متون تولید شوي دي. د مثال په توګه، د اوګارت د خطي جدولونه، چې د میلاد نه ۱۴۰۰-۱۳۰۰ کاله مخکې نیټه لري، د اوګارت د دیني کړنو او ژبې په اړه مهم معلومات لري، چې د سوریې د ښار-حکومتونو څخه یو دی. دغه جدولونه د پخواني سیمیټیک ژبې یوه له لرغونیزو نمونو څخه دي او د دې سیمې کلتور او دیني ژوند ښیي.
د سوریې د رومي کنټرول ته د انتقال سره په میلاد نه ۱۰۰ کاله مخکې، نوي نوعیت اسناد چې د حقوقي او اداري مسایلو سره تړاو لري، څرګندیدل پیل کړل. د داسې اسنادو څخه یوه مشهوره "د پومپیس مهر" ده، چې د سوریې او ګاونډیو سیمو باندې د رومي کنټرول تقویت لپاره کارول شوې وه.
د رومي ریاست په وخت کې د سوریې کې مختلف قانوني او ملکي عملونه هم رامنځ ته شوي چې د مالیاتو، سوداګرۍ او ملکي حقونو سره تړاو لري. دغه اسناد د اداري پروسو منظمولو، مالیاتو راټولولو او د رومي ولایت سوریې کې د ټولنیزو ژوند تنظیم لپاره کارول کیدل.
په اوومه پیړۍ کې د اسلامي دورې په پیل سره، سوریه د عربي خلافتونو یوه مهم مرکز ګرځي. په دې دوره کې په سوریه کې ګڼینې اسناد تولید شوي چې د اسلامي قانون، دیني کړنو او اداري فعالیتونو سره تړاو لري. د دې دورې یوه مشهوره سند د عمر قانون دی، چې د سوریې د عربانو لخوا فتحه کېدو وروسته د لومړي خلیفه عمر بن خطاب له خوا صادر شوی. دغه سند د ځمکوالۍ او د نویو اسلامي ځمکو کې د مالیاتو راټولولو په اړه مسلې تنظیموي، چې سوریه هم پکې شامله ده.
سره له دې، په دې دوره کې په سوریه کې ګڼ فتوې او حقوقي عملونه لیکل شوي چې د اسلامي حقوقي نظام بنسټ وګرځي. دغه اسناد د خلکو حقوقو، د خیراتو وېش، د ټولنیز نظم مسلې او د دیني کړنو سره تړاو لري، چې د سیمې په سیاسي او ټولنیز جوړښت کې مهم رول لري.
د سوریې د عثماني امپراتوري برخه ته د انتقال سره په ۱۶مه پیړۍ کې، هیواد د ترکیې تر کنټرول لاندې راغی، چې د دې سیمې حقوقي سیستم کې د پام وړ بدلونونه رامنځ ته کړل. عثماني امپراتورۍ د دې تر څنګ ګڼ اسناد پریښودل، چې د کرایې کتابونه، د مالیاتو عملونه او د قانوني نظم ریکارډونه شامل دي، چې د دې دورې د سوریې ټولنیز او اقتصادي ژوند د مطالعې لپاره مهم سرچینې دي.
د عثماني امپراتورۍ د دورې یوه مهمه سند د "ترکمن کادستر" په نوم دی، چې د ځمکوالیو، مالیاتو او زراعت په تولیداتو کې معلومات لري. دغه اسناد د مالیاتو د عوایدو ارزونې او د اشغال شویو سیمو نظم ساتلو لپاره کارول شوې. ترکمن کادستر د عثماني حکمت په دور کې د سوریې اقتصادي جوړښت د مطالعې لپاره یوه مهمه سرچینه ده.
په ۲۰مه پیړۍ کې، د عثماني امپراتورۍ د ړنګیدو او سوریې د خپلواکې ترلاسه کولو وروسته په ۱۹۴۶ کال کې، هیواد یوه نوي دور ته ورسیږي. د سوریې د عربي جمهوریت د جوړیدو نه تر اوسه پورې، سوریې مختلف اسناد د سیاسي، ټولنیز او اقتصادي ژوند د تنظیم لپاره کارولي. یوه له مهمو اسنادو څخه د سوریې قانون دی، چې په ۱۹۷۳ کال کې ومنل شو او د هیواد بنسټیز قانون دی. دغه سند د سوریې حکومت جوړښت، د خلکو حقوق او وجایب، او همدارنګه د ټولنیز جوړښت بنسټونه تعریفوي.
همدارنګه باید د پام وړ اسنادو په توګه د مختلفو توافقونو یادونه وشي چې سوریې د عربي اتحادیو په چوکاټ کې لاسلیکوي، او همدارنګه د ګاونډیو هیوادونو او نړیوالو قدرتونو سره بین المللي توافقونه. د مثال په توګه، په ۲۰مې پیړۍ کې د لبنان، اردن او عراق سره توافقونه د سیمې د اقتصادي او سیاسي ادغام کې مهم رول لوبولی دی.
د سوریې تاریخي اسناد، چې بیلابیلې دورې پوښي - د پخوانۍ دورې نه تر اوسني دور پورې - د سیمې د پرمختګ پر وړاندې یو ځانګړی لید وړاندې کوي. دغه اسناد نه یوازې د هیواد سیاسي او ټولنیز ژوند څرګندوي، بلکې د سوریې کلتور، اقتصاد او د نورو هیوادونو او تمدنونو سره د اړیکو ښه پوهه کتل مرسته کوي. د پخوانیو خطي لوحو نه تر مدرن قانوني اسنادو پورې - ټول دغه اسناد د تاریخ پوهانو او پوهانو لپاره د سوریې د اوسنۍ تاریخ د مطالعه کولو مهمې سرچینې دي.