تاریخی انcyclopedia
په سوریه کې منځنیو پیړیو هغه دوره ده چې د پنځمې پیړۍ نه تر لسمې پیړۍ پورې غځیږي او د دې سیمه کې د سیاسي، اقتصادي او کلتوري پرمختګاتو وخت دی. دا پیړۍ د مختلفو واکمنانو بدلیدو سره زینت شوې، چې د بیزانتیې، عربي خلافتونو، صلیبي ځواکونو او مملوک لخوا پکې شامل وي. دغه هره دوره د سوریې په تاریخ، کلتور او ټولنې کې خپل اثر پرې ایښی دی.
د 476 کال په کې، د لویدیځ رومی امپراطورۍ دړې وړې وروسته، شرقی رومی امپراطورۍ، یا بیزانتیه، سوریه کنټرول کړه. دغه دوره د مسیحیت خپرېدو، کلیساوو د پیاوړتیا او لویو کاتدرالو د جوړولو په ځانګړتیا سره تیره شوه. د هغه وخت اصلي ښارونه انطاکیه، دمشق او حلب وو. مسیحیت د خلکو اصلي مذهب وګرځید او بیزانتی امپراطورانو د کلیسا ملاتړ وکړ، کوم چې د مسیحی پیژندنې پیاوړتیا ته وده ورکړه.
بیزانتی کلتور، معمارۍ او هنر دې وخت کې وده وکړه. ورو ورو د بیزانتی هنرمندانو او معمارانو شهرت بیلابیلو سیمو ته ورسېد، چې سوریه هم پکې شامل وه. ګڼ شمېر کلیساوې، کاتدرالونه او خانقاهونه جوړ شوي، چې د مسیحیت کلتور او ښوونې خپرولو کې مرسته وکړه. مګر د اوومې پیړۍ په اوږدو کې د عربانو راتګ سره وضعیت بدل شو.
د 634 کال په کې، د سوریې اسلامي فتحه پیلېده او ژر یې د بیزانتی واکمنۍ د سقوط لامل شو. د 636 کال یرموک جګړه یوه پالنه وه، وروسته له دې چې عربي پوځون د دمشق او انطاکیې په ګډون د ډېرو کلیدي ښارونو ونیول. عربي خلافتونه، لکه اموی او عباسي، د سیمې واکمنۍ ټینګول، چې په دې سره آنګوړې بدلونونه راوستل.
اسلام د حاکم مذهب وګرځید او عربي کلتور د ځایي خلکو په ژوند باندې غورېدنه پیل کړه. ځایي مسیحيان او يهود خپلو دینونو ته دوام ورکړ، مګر د اضافي مالیاتو ورکولو ته مجبور شوي. عربي اداره اقتصادي پرمختګ ته وده ور کړه، او سوداګري بریالۍ شوه. سوریه د اسلامي کلتور او ساینس یوه مهمه مرکز شوه، چیرې چې فلسفه، طب او اختراته وده وکړه.
د دولسمې پیړۍ نه د صلیبي ځواکونو دوره پیل شوه، کله چې لویدیځې اروپایي هیوادونه د مقدس ځمکې نیولو لپاره څو صلیبي بریاوې وکړې. په 1099 کال کې، صلیبیانو یروشلم نیولی او یروشلم سلطنت یې جوړ کړی. د صلیبیانو او مسلمان دولتونو ترمنځ د جګړې په پایله کې، څنډه د سوریې سیمه د پام مرکز شوه.
د دې دورې یوه مهمه شخصیت صلاح الدین و، چې د مسلمانانو ځواکونه متحد کړل او په 1187 کال کې یروشلم د حطین په جګړه کې بېرته ونیوله. صلاح الدین د صلیبي ځواکونو ضد د اسلامي مقاومت سمبول وګرځید او د مسلمانانو واکمنۍ حیثیت په سیمه کې ډېر لوړ کړ.
صلیبیان تر 13مې پیړۍ پورې په سوریه کې پاتې شول، کله چې د دوی اغیزې کمیدل پیل شول. ځایي مسلمان حاکمان د هغو سیمو کنټرول بیرته ترلاسه کولو پیل وکړ چې له لاسه وتلې شوې وې، او د 14مې پیړۍ په پیل کې تقریباً ټول صلیبیان ایستل شوي وو.
د صلیبيانو د سقوط وروسته، سوریه د مملوک سلطنت لاندې راغله. مملوک، چې په پیل کې غلامان وو، ځواکمن حاکمان شول او د سیمې د پیاوړتیا لپاره یې ډیر کار وکړ. دوی کرنې ته بیا رغونه وکړه، سوداګرۍ ته وده ورکړه او ګڼ شمېر معماري یادګارونه جوړ کړل، چې د جوماتونو، کاروان سرایانو او قلعه ها شاملې دي.
د 15مې پیړۍ په پای کې نوې دوره پیل شوه، کله چې د اناتولي نه راپیدا شوې عثماني امپراتورۍ په سیمه کې فتحې پیل کړې. عثمانیان په 1516 کال کې دمشق ونیوه، او سوریه د دوی پراخې امپراتورۍ یوه برخه شوه. دا د عثماني واکمنۍ اوږد مهالې دورې پیل وکړ، چې تر 20مې پیړۍ پورې ادامه وموندله. عثماني حکومت نوې اداري جوړښتونه او کلتوري عناصر راوستلې، چې د دې سیمې عصري انځور جوړوي.
په سوریه کې منځنۍ پیړۍ د مهمو کلتوري بدلونونو وخت و. عربي کلتور، اسلامي علوم او هنر ځایي دودونه د نوو نظریاتو سره ګډ کړي. د دې وخت علمي پرمختګات د طب، اختراته او ریاضیاتو په برخه کې ژور اثر غورځول. پوهان، لکه الهایتم او الرازې، په سوریه کې کار کاوه او مهمې موندنې یې کړې.
کلتور هم د نورو سیمو سره تبادلې له امله وده وکړه. د سوریې، مصر او عربستان ترمنځ سوداګري د نظریاتو، ټیکنالوژیو او هنري سټایلونو خپرولو کې مرسته وکړه. په معمارۍ کې، د بیزانتی، اسلامي او ځایي دودونو ترمنځ یو ځای کیدل لیدل کیږي. د دمشق په کې د اموی جومات په څیر ښکلي جوماتونو ظهور د دې کلتوري ګډولو شاهد دی.
په سوریه کې منځنۍ پیړۍ یو پیچلی او څو اړخیزه دوره ده، چې د بدلونونو او جګړو سره نښلېدلې ده. د مختلفو واکمنانو او کلتورونو بدلون د سیمې په پرمختګ کې غورچتو اثر کړی دی. دې دورې د سوریې په عصري بڼه جوړولو لپاره بنیاد وړاندې کړ، یو غني کلتوري میراث چې تر اوسه پورې اهمیت لري. د اسلام او عربي کلتور اغیزې، او د دې دورې تاریخي پیښې د خلکو او د هېواد کلتوري دودونو پېژندنه جوړولو کې مهمه ونډه درلوده.