دانشنامه تاریخی
تاریخ قرون وسطی آذربایجان یک فرآیند پیچیده و چند بعدی را شامل می‌شود که بازه زمانی از قرن ششم تا پانزدهم میلادی را در بر می‌گیرد. در این دوره، این منطقه به صحنه تغییرات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تبدیل شد و تحت تأثیر دولت‌ها و فرهنگ‌های مختلف قرار گرفت.
با ورود اسلام در قرن هفتم به سرزمین‌های کنونی آذربایجان، یک دوره جدید آغاز می‌شود. در سال 637، فاتحان عرب به منطقه حمله کردند و در عرض چند دهه، اسلام به دین غالب تبدیل شد. روند اسلام‌زدایی بر تمامی جنبه‌های زندگی تأثیر گذاشت — از فرهنگ تا ساختار اجتماعی.
در قرن‌های هشتم تا دهم، این منطقه بخشی از خلیفه‌گری عربی شد. این زمان با رشد شهرهایی مانند باکو، شمه‌کای و گنجه مشخص شد که تبدیل به مراکز مهم تجاری و فرهنگی شدند. در این سرزمین، علوم، ادبیات و هنر به طور فعال توسعه یافتند که این امر به دلیل تأثیر فرهنگ‌های عربی و فارسی امکان‌پذیر شد.
از قرن نهم، fragmentation فئودال آغاز می‌شود، زمانی که دیناسیون‌های محلی مختلفی مانند ساجیدها، شیروان‌شاه‌ها و دیگران در آذربایجان به وجود می‌آید. دیناسیون شیروان‌شاه‌ها، که در شیروان (شمه‌کای کنونی) حکم‌فرما بود، یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین‌ها بود. آنها نقش مهمی در زندگی سیاسی و فرهنگی منطقه ایفا کردند و از هنر و علم حمایت کردند.
در قرن‌های دهم و یازدهم، دولت سلجوقیان در آذربایجان تقویت می‌شود، که تأثیر قابل توجهی بر رشد منطقه داشته است. سلجوقیان از تجارت و فرهنگ حمایت کردند که به توسعه معماری، ادبیات و هنر کمک کرد. در این زمان، آثار مهمی مانند مسجدی در ناحچه‌وان و دیگر بناهایی که ثروت و تنوع فرهنگ را منعکس می‌کنند، نمایان می‌شود.
آذربایجان قرون وسطی به مرکز تبادل فرهنگی بین شرق و غرب تبدیل شد. شاعرانی مانند نظامی گنجوی و فیضولی به خاطر آثار خود که روح زمانه را تجسم می‌بخشیدند، معروف شدند. نظامی، که در قرن دوازدهم زندگی می‌کرد، به عنوان بنیان‌گذار ادبیات کلاسیک آذربایجان شناخته می‌شود، اشعار او که پُر از تأملات فلسفی و درس‌های اخلاقی هستند، هنوز هم مطالعه و احترام می‌شود.
هنر این دوره تأثیرات فرهنگ‌های مختلف را منعکس می‌کند. بناهای معماری مانند آرامگاه امیر تیمور در گنجه و کاخ‌های شیروان‌شاه‌ها با زیبایی و مهارت خود شگفت‌انگیز هستند. هنرمندان مینیاتورهای فوق‌العاده‌ای خلق کردند که کتاب‌ها را تزئین می‌کرد و سطح بالای مهارت هنری را نشان می‌دهد.
در قرن سیزدهم، آذربایجان با حمله مغولان مواجه می‌شود، که منجر به ویرانی و تخریب می‌شود. امپراتوری مغول تحت رهبری چنگیزخان به منطقه حمله کرد که این امر خسارات و هرج و مرج زیادی به همراه داشت. با این حال، علیرغم ویرانی‌ها، حکمرانی مغول در قرن چهاردهم به بازسازی و تثبیت اقتصاد و همچنین به تبادل فرهنگی بین شرق و غرب انجامید.
در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم، آذربایجان بخشی از دولت چوپانی‌ها و سپس قراقویون‌ها می‌شود. این دوره با افزایش تعامل فرهنگی مشخص می‌شود که در ادبیات، نقاشی و معماری نمایان می‌شود. به عنوان مثال، در این زمان ابراز توانایی‌های نظامی ادامه می‌یابد و شاعران جدیدی از جمله سلیمان صفوی خلق آثار خود را به زبان‌های فارسی و عربی آغاز می‌کنند.
در اواخر قرون وسطی، شکل‌گیری هویت آذربایجانی آغاز می‌شود. گروه‌های قومی و فرهنگی که در این منطقه ساکن بودند، تحت تأثیر زبان و دین مشترک به هم پیوستند. این امر منجر به ظهور احساس وحدت ملی می‌شود که در قرن‌های آینده توسعه خواهد یافت.
یکی از نقاط کلیدی در شکل‌گیری هویت، حکمرانی دیناسیون صفویان است که در اواسط قرن شانزدهم به قدرت رسیدند. صفویان مناطق مختلف را یکپارچه کرده و دولتی قدرتمند ایجاد کردند که مرکز فرهنگ و آموزش اسلامی شد. این دوره با شکوفایی هنر، معماری و ادبیات مشخص می‌شود که مرحله مهمی در تاریخ آذربایجان به شمار می‌رود.
تاریخ قرون وسطی آذربایجان داستان تغییرات پویا و تبادل فرهنگی است. این دوره که بیش از هزار سال را در بر می‌گیرد، بنیان‌گذار فرهنگ و هویت آذربایجان است. با وجود دشواری‌ها و ویرانی‌ها، آذربایجان میراث فرهنگی خود را حفظ کرد که همچنان بر جامعه معاصر تأثیر می‌گذارد. مطالعه تاریخ این منطقه به درک ریشه‌ها و سنت‌هایی که آذربایجان معاصر را شکل می‌دهند، کمک می‌کند.